[Zohreh Gholami]

بهداشت محیط

در فرهنگ نامه‌ها، معنای واژه بهسازی (Sanitation) چنین است: "علم نگاهداری سلامت" ، سازمان بهداشت جهانی بهسازی را چنین تعریف کرده است: مبارزه با همه عوامل مضر محیط زیست فیزیکی انسان که اثرات زیان آور بر رشد انسان ، سلامتی و بقای او دارند یا می‌توانند داشته باشند.

دید کلی
وضعیت سلامت و بهداشت هر فرد ، هر جامعه ، هر ملت ، با تاثیر متقابل و تلفیق اثر دو محیط تعیین می‌شود: یکی محیط زیست داخلی خود انسان و دیگری محیط پیرامون وی. برابر مفاهیم نوین ، بیماری به علت برهم خوردن توازن حساس موجود بین انسان و محیط زیست او روی می‌دهد. در بین سه عامل بوم شناختی یعنی میزبان، محیط زیست و عامل بیماریزا که موجب بیماری می‌شوند، عامل بیماری زا به طور معمول با کمک آزمایشگاه شناخته می‌شود. میزبان برای بررسی در دسترس قرار دارد ، ولی محیطی که بیمار از آن آمده است، بطور معمول ناشناخته است.

با وجود این، بیشتر اوقات کلید پیدا کردن ماهیت بیماری، بروز آن، پیشگیری و مبارزه با بیماری در محیط زیست قرار دارد. بدون آگاهی از محیط زیست ممکن است، کلید مذکور در اختیار پزشکانی که مشتاق درمان، پیشگیری و مبارزه با بیماری هستند، قرار نگیرد. مهندسی بهداشت محیط در واقع کاربرد روش های فنی به منظور ارتقا و بهبود شرایط بهداشتی جامعه است که بیشترین فعالیت علمی آن در اجرای پروژه‌های آب ‌رسانی و تسهیلات دفع فاضلاب، متمرکز می‌باشد. کشورهای فعال در زمینه بهداشت محیط زیست با کندی پیش می‌روند. بسیاری از ضعفهای بهداشت در کشورها، به علت نقص زیست محیطی است. عوامل زیست محیطی اساسی و پایه‌ای برای بهداشت افراد و جامعه بعضی موارد هستند که توضیح داده می‌شوند.

آب
بسیاری از مشکلات بهداشتی کشورهای رو به پیشرفت به طور عمده به علت نبودن آب آشامیدنی سالم است. بدون آب سالم جایی برای سلامت جامعه و رفاه وجود ندارد. تدارک آب سالم برای جامعه یکی از موثرترین و دائمی‌ترین فناوریها برای بهبود سلامت جامعه و مردم است.

آب سالم و پاکیزه آبی است که
بدون عوامل زنده بیماریزا باشد.
بدون مواد شیمیایی زیان آور باشد.
طعم مطبوع داشته باشد.
قابل استفاده برای مصارف خانگی باشد.

آبی را آلوده (Contaminatedy) گویند که
دارای عوامل بیماریزای عفونی یا انگلی باشد.
مواد شیمیایی سمی داشته باشد.
دارای ضایعات و فاضلاب صنعتی و ... باشد.

آلودگی آب (Water Pollution) و خطرهای آن
آب به مفهوم شیمیایی هرگز خالص نیست و انواع ناخالصیها را چه بصورت تعلیق یا حل شده دارد. این ناخالصیها عبارتند از: گازهای حل شده مانند هیدروژن سولفید (H2S) ، مواد معدنی مانند نمک کلسیم و جانداران ذره بینی.

خطرهای آب آلوده را می‌توان به دو گروه اصلی تقسیم کرد:
خطرهای زیست شناختی: این خطرها عبارتند از بیماریهای منتقله بوسیله آب به سبب عامل زنده بیماری زا ، یا یک میزبان آبزی موجود در آب ، مانند هپاتیت‌های ویروسی.
خطرهای شیمیایی: آلاینده‌های شیمیایی عبارتند از: حلالهای شوینده ، سیانیدها ، فلزات سنگین ، مواد سفید کننده و ... در بسیاری از کشورهای پیشرفته که بیماریهای واگیردار قابل انتقال بوسیله آب تقریبا از بین رفته‌اند ، هم‌ اکنون به آلاینده‌های شیمیایی بیشتر توجه می‌شود.


سختی آب و بیماری های قلبی - عروقی
گزارش های رسیده از چند کشور، رابطه معکوس آماری بین سختی آب آشامیدنی و میزان مرگ به علت بیماری های قلبی - عروقی را نشان داده است. در مناطقی که آب آشامیدنی آنها سبک است، شیوع بعضی بیماری ها مانند آرتریو اسکلروز قلب، بیماری استهاله‌ای قلب، پرفشاری خون، مرگ ناگهانی با منشا قلبی و عروقی و مخلوطی از این بیماری ها بیشتر شده است.


هوا
محیط پیرامون انسان هوایی است که همه اشکال زندگی وابسته به آن هستند. هوا جدای از تأمین اکسیژن حیات بخش برای انسان چند عمل دیگر را انجام می‌دهد ، بدن انسان بوسیله جریان هوا خنک می‌شود، حس های ویژه‌ای مانند شنوایی و بویایی بوسیله محرک هایی که از راه هوا منتقل می‌شوند، کار می‌کنند. عوامل بیماری زا بوسیله هوا می‌توانند منتقل شوند.


منابع آلودگی هوا
فرآیندهای صنعتی: در سال های اخیر، انواع بسیاری از صنایع بوجود آمده‌اند، صنایع شیمیایی، پالایشگاه نفت و ... باعث آلودگی هوا می‌شوند.
احتراق: احتراق خانگی و صنعتی مواد سوختی مانند زغال سنگ، نفت و ... منبع ایجاد گرد و غبار و دی‌اکسید سولفور است.


وسایل نقلیه موتوری
منابع متفرقه: سوزاندن زباله، فعالیتهای کشاورزی، مبارزه با آفت ها و برنامه‌های انرژی هسته‌ای در آلودگی هوا سهیم هستند.


برونشیت مزمن و آلودگی هوا
برونشیت مزمن که غالباً بیماری انگلیسی ها، نامیده می‌شود، یکی از علل اصلی مرگ در بریتانیا است، پیشینه بالینی شامل سرفه مداوم همراه با خلط است. بررسیهای گسترده‌ای که در انگلستان انجام شده، نشان داده که برونشیت مزمن تأثیر پذیری ویژه‌ای از آلودگی هوا دارد.


روشنایی و اثرات زیست شناختی آن
روشنایی خوب برای کارساز بودن بینایی ضروری است، اگر شرایط روشنایی خوب نباشد. دستگاه بینایی زیر فشار قرار گرفته و ممکن است به ضعف عمومی و کاهش کارسازی آن بیانجامد، به تازگی بر اثرهای زیست شناختی روشنایی بسیار توجه می‌نمایند. این نکته که روشنایی روز به صورت invitro (در لوله آزمایش)، بیلی روبین را به ترکیبات ساده تبدیل می‌کند، به عنوان یک اقدام درمانی در یرقان نوزادان نارس مبتلا به افزایش بیلی روبین خون بکار گرفته می‌شود. دیگر اثرهای زیست شناختی روشنایی، عبارتند از: اثر بر ریتم زیست شناختی گرمای بدن، فعالیت بدنی، تحریک ساخته شدن ملانین، فعال کردن پیش ویتامین D، ترشح غده فوق کلیوی و ... .


تابش پرتوها و اثرات زیستی آن ها
تابش پرتوها از محیط زیست است و منابع مواجهه انسان با پرتوها را می‌توان در دو گروه بیان کرد. منبع طبیعی مانند پرتوهای کیهانی و منابع انسان ساخته مانند پرتوهای x پزشکی و دندانپزشکی.
 
اثرات زیستی پرتوها دو گروه هستند:
اثرات بدنی: تابش مقدار 400-500 رونتگن (واحد) بر بدن در 50% موارد کشنده است. آسیب های وارده به بدن شامل تخریب گویچه‌های سفید خون، شل شدن ماهیچه‌ها، لوسمی، تومورهای بدخیم و کوتاه شدن عمر است.
آثار ژنتیکی: اثرهای ژنتیک در یک یا چند نسل بعد ممکن است تجلی نمایند. اثرات ژنتیک به سبب آسیب کروموزم ها جهش در کروموزوم ها و جهش نقطه‌ای بوجود می‌آیند.


اثرهای فشار جو بر سلامتی انسان
ارتفاعات زیاد: در ارتفاع زیاد، هوا کمتر فشرده بوده و در نتیجه فشار نسبی اکسیژن هم کمتر است. انسان در ارتفاعات خیلی زیاد بدون تجهیزات و تنفس با دستگاه نمی‌تواند، زنده بماند. هنگامی که انسانی با کمی فشار جو، مواجه شود، دگرگونی‌های فیزیولوژیک روی می‌دهد: افزایش شمار دم زدن، افزایش غلظت هموگلوبین و افزایش بازده قلب.

ارتفاع کم: هنگامی که انسان در معرض فشار شدید جو، قرار می‌گیرد، گازهای هوا مانند اکسیژن، دی‌اکسید کربن و ازت متناسب با فشار نسبی این گازها در خون و بافت ها حمل می‌شوند. افزایش غلظت ازت در خون یک حالت خواب رفتگی (narcose) ایجاد می‌نماید که منجر به کاهش اعمال عقلی و شعور‌ می‌شود.



آینده بحث
مهندسی بهداشت محیط، سلاحی کار آمد و مهم در مبارزه با بیماری هاست و غالب تغییرات بنیادی در خصوص ترویج بهداشت در کشورهای توسعه یافته طی قرون گذشته، مرهون تلاش و کوشش مهندسین بهداشت بوده. یا حداقل به اندازه پزشکان در این امر ایفای نقش نموده‌اند. با این حال تا دست یابی به چنین بهبودی در بهداشت عمومی اکثریت قاطع محرومان و تنگدستان جهان راه درازی در پیش است.

اکثریت مردم که به سبب فقر و گرسنگی از میزان بالای مرگ و میر رنج می‌برند. طرح دهه بین‌المللی تأمین آب آشامیدنی و بهسازی محیط (سال های 1981 تا 1990) بوسیله سازمان ملل متحد ، بیانگر نقش و اهمیت مهندسی بهداشت محیط در بهبود شرایط بهداشتی مردم فقیر جهان است که خود پیش‌ساز توفیق در سایر کوشش‌های توسعه قلمداد می‌شود.

جعبه متن

منبع: دانشنامه رشد