[Zohreh Gholami]

جایگاه کارآموزی در پیکره دروس اختصاصی رشته کتابداری و اطلاع رسانی


تکنولوژی اطلاعات خدمات و شرایط جدیدی در کتابخانه ها پدید آورده است که از ضروریات آن شناخت کتابداران و مشتریان کتابخانه ها از مهارتهی لازم است، این مهارتها به صورت عملی طی دروس کارآموزی آموزش داده میشود، مدت زمان در نظر گرفته شده بری این درس در مقاطع کاردانی و کارشناسی به ترتیب ۳۳% و ۸/۵۵% از کل زمان کارعملی و به لحاظ کمی ارزش هر واحد درسی آن به ترتیب ۹/۳ و ۸/۲ برابر سایر دروس است، که زیر نظر سرپرستان کتابخانه هایی که هیچ انگیزه و یا مسئولیتی در خصوص آموزش دانشجویان کتابداری ندارد و بعضاّ فاقد تحصیلات دانشگاهی در ین زمینه اند گذرانده می شود، پیشنهاد می شود گروه کتابداری با تجهِیز آزمایشگاه انعطاف پذیر کتابداری، دروس کارآموزی دانشجویان را زیر نظر اساتِید هر بخش از سر فصل برگزار نمایند که ازمزایی آن آمادگی دانشجویان با بنیه علمی و عملی قوی بری ورود به بازار کار و امکان ارزیابی بنیه علمی و عملی مدرسان و گروهی آموزشی کتابداری خواهد بود.

تکنولوژی اطلاعات همانگونه که سبب ارتقاء سطح خدمات می شود موجب ایجاد کارآئی بالاتر و شرایط و امکانات جدید خواهد بود؛ لزوم شکل گیری کتابخانه هی دیجیتال منوط به شناخت دقیق کتابداران و شناخت نسبی مشتریان کتابخانه ها^(۱) از مهارتهی کلان فناوری اطلاعات در حوزه هی مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و پیامدهی استقرار این فناوری در کتابخانه هاست، کتابخانه هایی که بیش از ۴۲ قرن از پیدایش آنها در خاورمیانه می گذرد^(۲) و ویژگی برجسته آنها نه پویائی مستمر که تمامیت ساختاری آنهاست و تنها با ملاحظات سازمانی و به عنوان سمبلی از مدنیت امروزی و نه با سودمندی اجتماعی و خصیصه مولد بودن، برجا و برپا مانده اند، ورود به حوزه شناختی فناوری اطلاعات بری کتابداران یک ضرورت تام و بری مراجعین فرصتی مناسب بری کسب مهارت اطلاع یابی است.

تکنولوژی اطلاعات امکانات و شیوه هی نوینی را ارائه می کند و امکانات و روابط موجود را دگرگون می سازد^(۳)، در چنین شرایطی آیا کتابخانه ها و دانش آموختگان رشته کتابداری شرایط جدید را درک و امکانات ، مهارت و آمادگی لازم بری بر آوردن نیازهی اطلاعاتی جوامع کتابخانه ها را در دنیی نوین دارند؟ و یا به دلیل ناتوانی از سازگاری و عدم توجه به تغییر شرایط اطلاعاتی با بحرانی درونی درحوزه آموزش و بیرونی در حوزه کارکردی مواجهند. یکی از شیوه هی مواجهه موفق با چنین شرایطی تجهیز دانشجویان کتابداری واطلاع رسانی به مهارتها وتواناییهی لازمه است که قراراست ازطریق فراگیری واحدهی درسی نظری وتمرین کارآمد آن در دوره تحصیل این رشته وگذراندن واحدهی درسی عملی بویژه تحت عنوان کارآموزی یا کارورزی توانمندی لازم را بری ورود به حوزه هی کاری به دست آورند و بری پاسخگویی و کمک در برآوردن نیازهی اطلاعاتی مراجعین در انواع کتابخانه هی ملی، عمومی، دانشگاهی، اختصاصی و آموزشگاهی با اعتماد به توانایی خود اعلام آمادگی کنند^(۴).

این هدفمندی وآینده نگری را همچنین می توان درهدف اعلام شده ازسوی وزارت علوم تحقیقات و فناوری در دایرکردن رشته کتابداری به وضوح مشاهده نمود. کمیته تخصصی کتابداری شوری عالی برنامه ریزی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری^(۵) هدف مورد نظر از تدریس دروس کتابداری را « ایجاد آمادگی لازم جهت کاردرانواع مختلف کتابخانه ها وکسب مهارت هی لازم درزمینه کتابداری وانجام امور مجموعه سازی، سازماندهی، ارائه خدمات و اشاعه اطلاعات اعلام می کند »^{(۶ و ۷)}.

ازاین رو طبیعتا باید دروس اختصاصی پیش بینی شده و سرفصل هی درنظرگرفته شده بری مقاطع تحصیلی متنوع آموزش کتابداری واطلاع رسانی، منابع پیشنهادی بری تدریس در هر درس، انطباق وپوشش کامل سرفصل با محتوی درس و منابع و امکانات آموزشی و ابزارکارعملی موجود، توانایی دانشجویان و مدرسانی باشیوه تدریس مناسب ـ که آمیزه ی از فن، تجربه وهنرمعلمی باشدـ و با جوهرهء معلمی به منظور حصول کیفیت مطلوب در دروس اختصاصی، به گونه ی فراهم شود تا فارغ التحصیلان مقاطع مختلف این رشته علاوه بر رسیدن به اهداف پیش بینی شده برنامه ریزان با فراهم نمودن شرایط مناسب، امکان ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر را یافته وبه ویژه آن گروه که جذب محیط هی کار تخصصی می شوند کارآئی مورد انتظار را داشته باشند و احساس نکند که فاصله ی میان مطلوبهی بیان شده در کلاس و توانمندی لازم در کار وجود دارد، که قطعاً حاصل آن یاس حرفه ی و انزوی آنان خواهد بود که از آن می توان به عنوان یک فاجعه گسست آموزشی ـ شغلی یاد کرد.

به منظور اجتناب از رخداد چنین فاجعه ی درسیصدوهفتادونهمین مصوبه جلسه شوری عالی برنامه ریزی(۸) به تاریخ چهاردهم شهریور۱۳۷۸، ۵/۵ ۷% ازساعات مربوط به ۲۶ واحد دروس اختصاصی در مقطع کاردانی (۷۳۳ ساعت از ۹۷۱ ساعت) به دروس عملی و ۳۳ % از زمان کار عملی (۲۴۰ ساعت از ۷۳۳ ساعت) به ۲ واحد درس کارآموزی و این تناسب در مصوبه سال ۱۳۶۱، ۱۰۰% کارعملی (۳۲۴ ساعت) به ۶ واحد درس کارآموزی ۱و۲ و در مقطع کار شناسی بیش از ۱/۷۶% ازساعات مربوط به ۵۸ واحد دروس اختصاصی اجباری (۱۴۶۲ ساعت از ۱۹۲۱ ساعت) و بیش از ۸/۵۵% از زمان کار عملی (۸۱۶ ساعت از۱۴۶۲ ساعت) به ۱۲ واحد کارآموزی اختصاص یافته است، که نشانگر اهمیت بیشتر و خاصتر به کارآموزی عملی و چرخش نگاه برنامه ریزان از توجه به مباحث تئوری به کارکردگریی در مقطع کارشناسی کتابداری است.

به لحاظ کمی می توان ارزش هر واحد درس کارآموزی را به ترتیب در مقاطع کاردانی و کارشناسی کتابداری بیش از ۹/۳ (و بیش از۳ برابردر مصوبه سال۶۱) و ۸/۲ برابر سایر دروس برشمرد، این عنایت ویژه را می توان در سر فصل این درس که « انجام کار عملی در رابطه با دروس مربوط به بخشهی مختلف کتابخانه و بر اساس مواد تدریس شده زیر نظر مدرسان مربوط و سرپرستان کتابخانه هاست »^(۸) نیز می توان بصورت ملموس مشاهده نمود، کتابخانه از این منظر بری دانشجویان کتابداری و اطلاع رسانی نقش کارخانه ریسندگی بری کارآموزی دانشجویان نساجی و نقش ساختمانهی در حال اجراء بری کارآموزی دانشجویان عمران و نقش مدرسه بری کارآموزی دانشجویان معلمی و نقش بیمارستان بری کارآموزی دانشجویان پزشکی، پرستاری و... را دارد.

در درس کارآموزی دانشجویان کتابداری بری گذراندن واحدهی درسی و وارد عرصه عمل شدن به صورت تمرینی باید کتابخانه هائی را که حاضر به پذیرش آنان به عنوان کارآموز باشند پیدا و ساعات تعیین شده در سر فصل را با آن کتابخانه همکاری داشته باشند تا ضمن طی مدت در نظر گرفته شده به اهداف مورد نظر برنامه ریزان نیز نایل آیند ولی با کمال تاسف کتابخانه ی را که مطلوبهی بیان شده در کلاس درس را بتوان در آنها جست نمی توان یافت، کتابخانه هی موجود بندرت از سیاستهی مجموعه سازی قابل دفاع، سازماندهی منضبط، بخش مرجع مطلوب و پاسخگو، ارائه خدمات اطلاع رسانی و امانت مناسب، به روز بودن منابع، مدیریت شایسته و... برخوردارند^(۹) و از طرفی سلف دانشجوی کارآموز که اکنون در کسوت کتابدار در کتابخانه حضور دارد با چه انگیزه ی ـ حرفه ی یا مادی^(۱۰) ـ باید به خود زحمت دهد که درهر نیمسال بر چند دانشجوی کارآموز نظارت کند و در نقش معلم محفوظات خود را به آنها انتقال دهد و درمواردی که کتابدار کتابخانه فاقد تحصیلات کتابداریست چه بسا در مواجهه با دانشجویان علاقه مند آموخته او را به باد انتقاد گیرد.

این گونه دور افتادن از سر فصلهی تعیین شده مسلماّ نشان از عدم دستیابی برنامه به هدف تربیت کتابداران ماهراست، در چنین شرایطی است که دانشجوی کتابداری تفاوت فاحشی بین آنچه باید باشد و آنچه هست می بیند و در می یابد نظام اداری بسیار کم به جنبه هی کاربردی علومی که در دانشگاه آموزش داده می شود توجه داشته و بسیار کمتر از آن کارآئی دانش آموختگان خود را مورد عنایت قرار داده است^(۱۱)، پیامد چنین احساسی دلسردی، سرخوردگی و وقوف فارغ التحصیلان کتابداری به کمبودهی آموزشی است و اولین و ساده ترین واکنش آنها گله مندی از گروهی آموزشی که مسئولیت تربیت آنها را بعهده داشته اند خواهد بود.

از نظر زمان ارائه نیز دروس کارآموزی را، می توان با پروژه هی پایان تحصیل در سایر رشته ها مقایسه کرد، بنابراین دانشجویی که دچاراحساس یاس و ناامیدی نسبت به رشته کتابداری شده است به دلیل سپری کردن بیش از نیمی از دوره تحصیل خود، تا حدودی بازگشت به عقب را توجیه پذیر نمی بیند، لذا از سرناچاری تر جیح می دهد مدت باقی مانده را ـ باری به هر جهت ـ طی نموده و هرچه زودتر فارغ التحصیل شود، به همین دلیل در موضع انفعال قرار گرفته و به کارهی عادی کتابخانه از قبیل امانت کتاب، چیدن کتاب در قفسه ها، آماده سازی و... و حاضر شدن در مواقعی که کارمند کتابخانه امکان حضور را ندارد می پردازد و در قبال آن طبق یک قرار ضمنی حداکثر امتیاز ممکن [ نمره۲۰ ] بری او در یکی ازمهم ترین دروس اختصاصی درنظرگرفته می شود، بدون اینکه چیزی آموخته باشد و یا آموخته دانشگاهی او در بوته آزمون قرارگیرد؛ این واقعیت اندوهناک زمینه اصلی شکاف بین دانشجویان علاقمند و رشته تحصیلی او را ایجاد می کند، در این وضعیت دانشجویان تصمیمات متفاوتی اتخاذ می کنند: برخی چاره را در ورود به حوزه هی حرفه ی دیگری به جز کتابداری، گروهی دیگر که تعلق علمی و عاطفی به این رشته پیدا کرده اند چاره را در ادامه تحصیل در این رشته و قرار گرفتن در جرگه مدرسین و نه شاغلین در کتابخانه ها و دسته ی دیگر در تغییر رشته تحصیلی و... می بینند، به هر حال حاصل تمامی این تصمیمات خالی شدن بدنه کاری کتابخانه ها از کتابداران تحصیل کرده در آینده ی نزدیک است.

از زاویه دیگر فلسفه وجودی درس کارآموزی را می توان به تمرینی بری یافتن جایگاه کتابداران در عرصه متحول شده نظام اطلاع رسانی به واسطه حضور تکنولوژی، ابزار و رسانه هی نوین در سطح جهانی دانست.

با دقت در مطالب پیش گفته می توان به اهمیت دروس کارآموزی و لزوم دقت در کیفیت برگزاری آن، هم بری برنامه ریزان وهم بری مدرسان ودانشجویان رشته کتابداری وسازمانها ومراکزی که نقش و وجودکتابخانه و اطلاعات در آنها بسیارحیاتی است پی برد گرچه بسیاری از این سازمانها ومراکز تصور درست وانتظار معقولی از معلومات وتوانایی فارغ التحصیلان کتابداری ندارند وگمان می برند صرف فارغ التحصیل شدن از این رشته بری انجام هر گونه فعالیتی در کتابخانه ها ومراکز اطلاع رسانی کافی است^(۹).

ازاین رو تنها راه پایان دادن به دوگانگی فعلی و رفع کمبود دروس وسرفصل هائی که به هیچ وجه کش دادن آنها نیازهی علمی و امروزین کتابداران وکتابخانه ها رامرتفع نمی سازد، توام ساختن نظر وعمل ـ به همان صورتی که در سرفصل درس کارآموزی آمده است ـ توسط مدرسان رشته کتابداری میباشد؛ بدینمنظور پیشنهاد می شود به معرفی کتابداران به کتابخانه هائی که وصف آن رفت،گروه هی کتابداری نسبت به تاسیس ویا تجهیز کارگاه ـ آزمایشگاه ـ هی کتابداری در حوزه هی مجموعه سازی، خدمات مرجع، فهرست نویسی و رده بندی، تهیه بانکهی اطلاعاتی، تهیه منابع سمعی وبصری، تهیه آثار بری نوسوادان، نقدوبررسی ادبیات کودکان باحضور کودکان ونوجوانان، وسایل وملزومات مربوط به خدمات دهی معلولان، نابینایان و سایر ابزارکارعملی(حداقل یک سری بری هر۵دانشجو) و... اهتمام ورزند تا ضمن تولید تجربیات کتابخانه ی وکتابخانه هی منعطف در موقعیت هی مختلف، نمونه ی بری مشاهدهء عینی تکنیک ها و ابزار حرفه ی معرفی شده به دانشجویان در زمان انجام کارآموزی فراهم آورند، از باب مثال در درسهی انتخاب وسفارش با فراهم آوری گزارشات وآمار متنوع از کتابخانه متفاوت و تهیه منابع انتخاب و امکانات سفارش چاپی و الکترونیکی، مدرس مربوطه می تواند براساس ترکیبهی متنوع از اطلاعات موجود، کتابخانه هی فرضی را ترسیم و از دانشجویان بخواهد ازطریق منابع و لیست هی موجود، دسترسی به پایگاه کتاب شناختی و فهرست الکترونیکی و... متناسب با فضا، امکانات، تنوع، سطح تحصیلات، گروه سنی، میزان رفاه اجتماعی، دسترسی به رسانه هی مختلف و سایر ویژگیهی جامعهء کتابخانه فرضی مورد بحث، منابع مناسب را انتخاب نماید و سپس انتخاب هی انجام شده توسط دانشجویان را با یکدیگر مقایسه و با عنایت به علل تفاوتهی موجود در انتخابهی صورت گرفته توسط دانشجویان بحث شود تا بهترین شکل انتخاب منابع حاصل آید؛ همچنین می توان از دانشجویان خواست انتخاب هی خود را در فروشگاه الکترونیکی، وب سایت هی کارگزاران کتب ومجلات جستجو نمایند ونحوه سفارش از طریق آنها را بیاموزند و... و یا در دروس مرجع شناسی تخصصی و اصول کار مرجع مدرس کارآموزی مرتبط با ین بخش می تواند سئوالات متفاوتی را طرح و شیوه پرسشکاوی، رفع ابهام و روشن کردن سئوال بر حسب نیاز مراجعه کننده و تجزیه و تحلیل سئوال، جستجو منابع مرتبط با سئوال، تجسس اطلاعات و نحوه ارائه اطلاعات یا پاسخ و سایر مهارتهی لازم را با دانشجویان تمرین نماید و همچنین با خلق موقعیتهی متفاوت از دانشجویان بخواهد با استفاده از الگوی ایفی نقش ـ درآموزش ـ خود را در جایگاه مراجعه کنندهءپرسشگر و کتابدار قرار دهند و شیوه صحیح برخورد با مراجعه کننده و نحو صحیح خدمات رسانی را در شرایط احتمالی گوناگون بیازمایند و فرصت اظهار نظر و انتقاد درباره مسایل مربوط به پیشرفتهای ناشی از حضور تکنولوژی در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی یران بری آنها فراهم شود، در چنین فضیی میتوان جنبه معنوی و عملی خدمات کتابداری را ـ به دور از شیوه مرسوم انجام کار در ازی دریافت حقوق ـ بری دانشجویان به نمیش گذاشت؛ علاوه بر این می توان از دانشجویان خواست گزارشاتی از وضعیت مجموعه سازی، سازماندهی، اشاعه اطلاعات و ساحتمان و تجهیزات کتابخانه هی موجود در سطح شهر و روستا هی قابل دسترس تهیه کنند و ضمن ارائه آنها در ساعات کارآموزی نسبت به آسیب شناسی وضعیت حاضر اقدام و پیشنهادهی علمی و اجرائی بری بهبود وضعیت موجود ـ با همفکری سایر دانشجویان ـ ارائه کنند و جهت نگاه نقادانه و اصلاحگریانهء آنان که مدیران، تصمیم گیرندگان و حامیان مالی کتابخانه ها را نشانه رفته است به عملکردهی آتی خود در نقش مدیران و کارکنان کتابخانه هی فردا متمیل گردد و ... [بجز برخی از این و...ها میتوان تراوشات ذهن خلاق مدرسین پرتلاش ین رشته را قرار داد].

این شیوه را می توان در خصوص سایر دروسی که در سر فصل کارآموزی به آنها پرداخته شده است انجام داد و در پایان دوره و مدت کارآموزی مدیران گروه می توانند عملکرد یکایک مدرسان دروس مرتبط را از طریق ارزیابی تواناییهی دانشجویان، مورد بررسی قرار دهند و در نهیت اینکه می توان تعدادی از واحد درس کارآموزی در دوره کارشناسی کتابداری ـ حداکثر ۳ واحدـ را به تهیه پایان نامه تحصیلی متضمن ارائه یک فکر یا طرح بدیع در زمینه هی خدمات رسانی عملی و یا مبانی نظری و علمی این خدمات در یک یا دسته ی از کتابخانه ها با راهنمایی یکی از مدرسان اختصاص داد، نهادینه کردن این روش علاوه بر افزودن به تواناییهی نظری و عملی دانشجویان و آماده ساختن زمینه هی لازم بری ورود آنان به عرصه پژوهش آزاد و تجربه^(۱۲) می تواند موجب اعتلی کیفی کار هر مدرس و کل گروه آموزشی شود و در بالا بردن آبروی آموزشی آن تاثیر بسزایی داشته باشد، ضمن اینکه سبب هماهنگی و یجاد وحدت رویه میان گروه هی مختلف آموزشی کتابداری و سود آن مسلماً نصیب جامعه کتابداری ایران خواهد شد^(۱۳) و موجب می شود فارغ التحصیلان گروه هی آموزشی کتابداری در سراسر کشور در محیطهی کاری ارزشهی قابل قبول و توانایی ها و مهارتی مشابهی به نمایش بگذارند و با ختم دوگانگی فعلی محیط مناسبی بری رشد مبانی نظری و عملی کتابداری فراهم سازند و به دانشجویان بباورانند که در حوزهء کتابداری و اطلاع رسانی کم نیستند کتابداران فرهیخته و با فرهنگی که با اتکاء به تجربهء وسیعی که درمیدان عمل کسب کرده اند و با آمیختن علم و عمل و داشتن جوهرهء معلمی به کار تدریس حیثیت میبخشند^(۱۴) گرچه تحقق این امر تاحدودی مستلزم آن است که حوزه هی سیاست گزاریهی کلان آموزشی در دانشگاهها اهمیتی بیش از پیش برای برگزاری دروس کارآموزی قایل شوند و ضمن حمیت و تشویق مدیران گروه و کاستن از دوندگیهی آنان در تجهیز آزمیشگاههی کتابداری ین چرخش نگاه را با احتساب ساعات طی شده در این دروس بعنوان بخشی از ساعات موظف تدریس مدرسین عیان سازند تا انگیزههی آنان نیز بری جدی گرفتن این درس مضاعف گردد.


منابع و ماخذ
۱ واینگاند،دارلین. خدمت عالی به مشتری: راهنمایی مختصربری کتابداران، ترجمه مرضیه هدایت.تهران : سمت ،۱۳۸۴.
۲ راسخ نیا،پرویز.گاهشماری چند در اطلاع رسانی و ارتباطات : نگاهی به برخی تحولات،کتاب،کتابداری،ارتباطات و...، ویراستار کاظم حافظیان رضوی، زیر نظر مهدی تقوی.تهران : خانه کتاب،۱۳۸۰.
۳ دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی. دولت الکترونیکی. تهران: دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی، ۱۳۸۴.
۴ مرادی،نورالله. مرجع شناسی : شناخت خدمات و کتابهی مرجع. تهران : فرهنگ معاصر،۱۳۷۲.
۵ وزارت فرهنگ و آموزش عالی.شوری عالی برنامه ریزی. مشخصات کلی برنامه و سرفصل دروس دوره کاردانی کتابداری، ۱۳۶۱ .
۶ وزارت فرهنگ و آموزش عالی.شوری عالی برنامه ریزی. مشخصات کلی و سرفصل دروس کارشناسی کتابداری ۱۳۶۶ .
۷ دیانی،محمد حسین. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱: زمستان ۱۳۷۲.
۸ وزارت فرهنگ و آموزش عالی.شوری عالی برنامه ریزی. مشخصات کلی برنامه و سرفصل دروس کاردانی، ۱۳۶۸.
۹ حری،عباس. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱: زمستان ۱۳۷۲ .
۱۰ امیر فریار،فرخ. فهرستنویس پیش ازانتشارو... . جهان کتاب. ۲۰۸. مرداد۱۳۸۵ .
۱۱ بنی اقبال،ناهید. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱: زمستان ۱۳۷۲.
۱۲ انصاری(محقق)،نوش آفرین. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱: زمستان ۱۳۷۲.
۱۳ اسدی،مجتبی. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱: زمستان ۱۳۷۲.
۱۴ قزل ایاغ، ثریا. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱:زمستان ۱۳۷۲.   



منبع: پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران