[Zohreh Gholami]

نقش اخلاق در سیاست از دیدگاه امام راحل


۱) کُدی (C. Coady) در مقاله ای با عنوان «سیاست و دست های آلوده» می کوشد تا این گزاره تلخ را اثبات کند که سیاست با منزه طلبی و اخلاق سازگار نیست! و هر که می خواهد وارد عرصه سیاست شود، باید بدنامی احتمالی آن را نیز بپذیرد(!) چرا که اقتضای سیاست چنین است و نمی توان از آن گریخت. اما رویکرد حضرت امام خمینی(ره) به رابطه اخلاق و سیاست کاملاً متفاوت است. در دیدگاه امام(ره)، سیاست می تواند و باید اخلاقی باشد چرا که سیاست، چیزی نیست جز امتداد اخلاق در عرصه های گسترده تر جامعه و تحقق آرمان ها و اهداف دینی. به این اعتبار، ایشان معتقد به «آموزه یگانگی اخلاق و سیاست» است.


۲) براساس آموزه «یگانگی اخلاق و سیاست»، اخلاق و سیاست هر دو در پی تأمین سعادت انسانند و نمی توانند ناقض یکدیگر باشند. از جمله وظایف سیاست، پرورش معنوی شهروندان، اجتماعی ساختن آنان، تعلیم دیگرخواهی و رعایت حقوق دیگران است و این چیزی نیست جز قواعد اخلاقی. این آموزه، تنها یک سیستم اخلاقی را در دو عرصه زندگی فردی و اجتماعی معتبر می شمارد و معتقد است هرآنچه در سطح فردی، اخلاقی است، در سطح اجتماعی و سیاسی و برای دولتمردان هم اخلاقی است و هرآنچه برای یکایک شهروندان غیر اخلاقی است، برای حاکمیت نیز غیر اخلاقی به شمار می رود. بنابراین، اگر شهروندان باید صداقت پیشه باشند، حکومت نیز باید صداقت پیشه کند؛ لذا هیچ حکومتی نمی تواند در عرصه سیاست، خود را مجاز به ارتکاب اعمال غیر اخلاقی بداند و مدعی شود که این کار، لازمه سیاست و از الزامات اقدام سیاسی بوده است. این قاعده هیچ استثنایی ندارد. از این منظر، اخلاق مقدمه سیاست و پیش درآمد آن به شمار می رود و سیاست، وسیله تحقق و اجرای فضایل اخلاقی است.

نگاه افلاطون و ارسطو به دو مقوله اخلاق و سیاست نیز چنین بوده است. آنان معتقد بودند «بین اخلاق و سیاست یا فرهنگ و سیاست فرقی نیست. انسان یعنی شهروند. هر فعالیت جامعه یا شهروندان جامعه دارای ماهیت سیاسی است. شهروند فقط از راه فعالیت سیاسی به استعدادهای خویش تحقق می بخشد و تنها به برکت سیاست به مرتبه انسانی دست می یابد.» (فرانتس نویمان؛ آزادی و قدرت و قانون)

در سنت فلسفی ما نیز چنین رابطه ای میان اخلاق و سیاست وجود دارد، تا آنجا که خواجه نصیرالدین طوسی، سیاست را فنی می داند که «برای تحقق زندگی اخلاقی پرداخته شده است.» (شارل – هنری دو فوشه کور؛ اخلاقیات) بنابراین، اصل اخلاق است و سیاست ابزار آن و شیوه ای برای پایدار ساختن و تعمیق اصول اخلاقی.


۳) با اصالت بخشیدن به اخلاق و با اعتقاد به آموزه یگانگی اخلاق و سیاست، امام خمینی(ره) کوشید طی توصیه های مختلف به کارگزاران و مسئولان نظام، تصویری از سیاست اخلاقی مطلوب خود و یا به تعبیر دیگر سیاست اسلامی ارائه کند. در دهه نخست انقلاب اسلامی، کمتر پیش می آمد که ایشان در سخنان و پیام هایشان، محوریت اخلاق را در سیاست، مورد تأکید قرار ندهند. در حقیقت، این نگاه اخلاقی به سیاست، ادامه همان سنتی است که ایشان در شرح «چهل حدیث» خود داشتند؛ یعنی این که اصلاح جامعه، از طریق اصلاح درون ممکن است و تنها با تهذیب نفس و نظارت مستمر بر خود، می توان جامعه ای صالح پدید آورد و سیاستی اصیل پی افکند. (صحیفه امام؛ ج ۱۴، ص ۱۵ ۱۶)

امام (ره) به مناسبت های گوناگون به سیاستمداران گوشزد می کردند که هر انسانی در درون خود فرعونی دارد و در باطن خود نوعی دیکتاتوری؛ اما باید هوشیار باشد که این فرعون نیرو نگیرد و این دیکتاتوری پروبال پیدا نکند. این همه تأکید بر این که «انسان همواره در محضر خداوند است»، ناشی از نگاه ایشان به جایگاه اخلاق است. ایشان صفات و ویژگی های اخلاقی متعددی برای سیاستمداران برمی شمارد و آنها را لازمه سیاست اخلاقی می داند؛ صداقت، ساده زیستی و انتقادپذیری از جمله ویژگی های اخلاقی است که امام(ره) برای سیاستمداران تأکید دارد.


۴) نگاه امام به سیاست نگاهی اخلاقی است و آن را به مثابه امتداد اخلاق در سطحی کلان تر می نگرد. از این منظر نمی توان برای سیاست قواعد و اخلاقیاتی جدای از قواعد کلی اخلاق اسلامی یافت و هرگونه تلاشی جهت مستقل ساختن سیاست از اخلاق عملاً و در درازمدت نه تنها به نفی اخلاق که به نابودی سیاست نیز می انجامد.

به این اعتبار از نظر امام(ره) نه تنها مصالح اخروی اقتضا می کنـدکــه سیاستمرد پـــایبند اخلاق باشد؛ بلکه حتی عقل عملی و عقل سیاسی نیز این پایبندی به اخلاق را از او می خواهد. لذا ایشان در توصیه به قانونگذاران جــــــامعه اســــلامی می فرماید: شما معلم اخلاق جامعه باشید و همه جامعه هم پشتیبان شما باشد... و اگر خدای نخواسته انحرافات پیدا شود و اغراض شخصیه پیش بیاید... این اولاً انحطاط اخلاقی زیاد است و انحطاط در پیشگاه خداست و ثانیاً خوف این است که نتوانید این بار را به منزل برسانید. (صحیفه امام؛ ج ۱۲، ص ۳۵۱)

بنابراین اخلاقی رفتار کردن در همه عرصه ها بویژه عرصه سیاست، هم موجب تعالی و رشد روحی و معنوی انسان است و هم شرط و اقتضای عقل. از نظر امام(ره) یکی از وظایف مسئولان سیاسی جامعه اسلامی حفظ و ترویج ارزش ها و شعائر اسلامی است و بهترین راه آن هم پایبندی مسئولان به این ارزش ها و شعائر و اصول اخلاقی است. «امروز، روزی است که باید حفظ کنید شما اسلام را، اسلام را باید حفظ کنید. حفظ اسلام به این است که اعمالتان را تعدیل کنید...» (صحیفه امام؛ ج ۸، ص ۳۷۱، ۳۷۲)

     

جعبه متن

منبع: روزنامه ایران (iran  newspaper.com)