۲۲ آذر ۱۳۰۱ روز پیدایش نظام بازنشستگی در ایران است چرا که نخستین قانونگذاری در زمینه تأمین اجتماعی کارکنان دولت در این سال و به منظور حمایت از کارکنان دولت و وراث آنان در برابر پیری و از کار افتادگی و فوت صورت گرفت؛ فصل چهارم این قانون استخدام کشوری حمایت از کارمند و اعضاء خانواده او در مقابل پیری، فوت و از کارافتادگی را هدف قرار داد و پرداخت حقوق بازنشستگی را منظور کرد.


به گزارش پارس به نقل از ایسنا،پس از آن قوانین دیگری وضع شد که به موجب آنها حقوق بازنشستگی به عموم کارکنان لشگری و کشوری تعلق گرفت؛ در سال ۱۳۲۸ نیز اولین قانون کار به تصویب رسید و صندوقی به نام تعاون و بیمه کارگری تشکیل شد که به کارگران پیر و از کار افتاده حقوق پرداخت می کرد.

بازنشستگی، یک حادثه مهم و تاثیرگذار در زندگی هر فرد به شمار می‌رود؛ دورانی گریز ناپذیر و شروعی جدید که فرد با تکیه بر تجربه سالیان دراز خود و بهره مندی از حمایتهای پس از کار، یک زندگی سالم به دور از دغدغه و تنش و سرشار از آرامش را در کنار خانواده سپری می کند.

با افزایش شمار بازنشستگان و سالمندان در کشورهای مختلف جهان، دولتها و موسسات اجتماعی بزرگ به فکر رفاه دوران پیری کارکنان افتادند و با وضع قوانین و مقرارت بیمه و بازنشستگی، زندگی و معاش زمان پیری و از کار افتادگی مستخدمین را در حد امکان تامین کردند، در حال حاضر در تمام کشورها مجموعه قوانین و مقرراتی برای بازنشستگی وجود دارد و بازنشستگی به اشکال گوناگونی تعریف شده است که ایران نیز از آن مستثنا نیست اما پیش از تشریح انواع بازنشستگی در ایران و شرایط احراز آن باید دانست که بازنشستگی چیست و اساسا به چه کسی بازنشسته گفته می شود؟

"در واژه شناسی زبان فارسی، بازنشسته و بازنشستن به معنی بر کنار رفتن از کار و خدمت و گوشه‌گیری تعریف شده و بازنشسته به کسی گفته می‌شود که به علت کهولت سن و پیری، پس از مدتهای طولانی یا به علل دیگر از کار کنار برود و از حقوق بازنشستگی استفاده کند."

بنابر تعریف علمی، بازنشستگی در سازمانها و ادارات ترتیبی است که دولت به خدمتِ کارمندی که قانوناً از ادامه خدمت ناشی از کبر سن و طول مدت ِخدمت و سنوات عاجز فرض می شود، خاتمه می‌دهد و با رعایت خدمات گذشته و پایان حالت اشتغال، برای او مستمری مادام العمر مقرر می‌دارد؛ از این رو بازنشستگی به معنی توقف فعالیتهای حرفه‌ای به علت ازدیاد سن است که این امکان را برای کارگر و کارمند فراهم می‌آورد تا از حقوق بازنشستگی استفاده کند.

جایگاه بازنشستگی در قوانین ایران

به گزارش ایسنا، تامین اجتماعی یکی از وظایف اصلی دولتهاست و بر اساس اهمیت ویژ‌ه‌ای که این وظیفه در نظم عمومی جامعه و پایداری آن دارد تلاش می‌شود تا اتخاذ سیاستها و استراتژی‌ها در راستای حمایت از نظام تامین اجتماعی صورت پذیرد؛ بند ۱۵ ماده ۲ قانون تامین اجتماعی، بازنشستگی را عدم اشتغال بیمه شده به سبب رسیدن به سن بازنشستگی تعریف می‌کند.

ماده ۷۶ قانون تامین اجتماعی می‌گوید: مشمولان این قانون در صورت شرایطی از جمله داشتن سن ۶۰ سال تمام برای مرد و ۵۵ سال برای زن حق استفاده از مستمری بازنشستگی را خواهند داشت.

مطابق با تبصره یک این ماده، مردان با ۵۰ سال سن و زنان با ۴۵ سال سن به شرط داشتن ۳۰ سال سابقه تمام و پرداخت حق بیمه مربوطه به سازمان تامین اجتماعی می‌توانند تقاضای بازنشستگی کنند.

به استناد ماده ۷۸ قانون تامین اجتماعی نیز کارفرما می‌تواند بازنشستگی بیمه‌شدگانی را که حداقل ۵ سال پس از رسیدن به سن بازنشستگی مقرر در این قانون به کار خود ادامه داده‌اند، از سازمان تقاضا کند.

بر اساس توصیه تامین درآمد سازمان بین المللی کار در سال ۱۹۴۴، سن استحقاق دریافت حقوق بازنشستگی تعیین شده و این ضرورت به تناسب سن بازنشستگی و استحقاق حقوق بازنشستگی مقرر شده است، در این دستور آمده است: کسانی که به علل بروز بیماری، از کار افتادگی و بیکاری دائمی قادر به انجام کار مفید نیستند، مستحق بازنشستگی خواهند بود البته کارگران پیر در حرفه‌های مستقل از قبیل دهقانان، صنعتگران و پیشه‌وران می توانند کارهایشان را به سهولت با وضع خود وفق داده و از آن بر طبق نیروی خود بکاهند.

سازمانهای حمایتگر بازنشستگی

سازمان بازنشستگی کشوری:

از سازمان‌های دولتی ایران است که وظیفه خدمت‌رسانی به بازنشستگان دولتی را بر عهده دارد. این سازمان زیر نظر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی اداره می‌ شود و اداره امور بازنشستگی و از کار افتادگی، اجرای قوانین و مقررات مربوط به بازنشستگی و اجرای مصوبات شورای سازمان بازنشستگی کشوری نمونه‌هایی از مسئولیت‌های این سازمان به شمار می رود.

سازمان تامین اجتماعی:

یک سازمان بیمه‌گر اجتماعی است و وظیفهٔ این سازمان پوشش اجباری بیمهٔ کارگران مزد بگیر و پوشش اختیاری صاحبان حرفه و مشاغل آزاد است.تعهدات این سازمان برابر استانداردهای تعیین شده به وسیله سازمان بین‌المللی کار و سازمان بین‌المللی تامین اجتماعی تنظیم شده است و مهمترین تعهدات و خدمات این سازمان پرداخت مستمری بازنشستگی، مستمری از کار افتادگی و مقرری بیمه بیکاری است.

شرایط بهره مندی از مستمری بازنشستگی

به گزارش ایسنا، محاسبه حقوق بازنشستگی در تأمین اجتماعی و صندوق بازنشستگی کشوری به یک شکل انجام می گیرد و مشمولین قانون استخدام کشوری و مشترکین صندوق بازنشستگی کشوری در صورت داشتن شرایطی، حق استفاده از مستمری بازنشستگی را خواهند داشت. شرایط مذکور به این شرح است:

داشتن حداقل ۶۰ سال سن با هر قدر سابقه خدمت با درخواست مستخدم (بر اساس بند الف ماده ۷۴ قانون استخدام کشوری)، دارا بودن ۶۵ سال سن با هر قدر سابقه خدمت از سوی دستگاه به غیر از شاغلین مشاغل تخصصی (به استناد ماده ۷۷ قانون استخدام کشوری)، دارا بودن ۶۵ سال سن با هر قدر سابقه خدمت در مشاغل تخصصی در صورت درخواست و موافقت دستگاه متبوع (به استناد ماده ۱۰ قانون اصلاح مقررات مصوب ۱۳/۱۲/۱۳۶۸)، مستخدمین مرد دارای ۵۰ سال سن و ۲۵ سال سابقه خدمت مشروط به درخواست مستخدم و موافقت دستگاه ذیربط (بر اساس بند الف تبصره یک ماده ۲ قانون اصلاح مقررات مصوب ۱۳/۱۲/۱۳۶۸)، مستخدمین زن با حداقل ۲۰ سال سابقه خدمت با درخواست مستخدم و موافقت دستگاه ذیربط (به موجب بند ب تبصره یک ماده ۲ قانون اصلاح مقررات بازنشستگی مصوب ۱۳/۱۲/ ۱۳۶۸ و قانون اصلاح بند ب تبصره ۱ ماده ۲ قانون اصلاح مقررات بازنشستگی).

مستخدمین دارای ۳۰ سال خدمت توسط دستگاه مربوطه ( بر اساس ماده ۲ قانون اصلاح مقررات بازنشستگی مصوب ۱۳/۱۲/۱۳۶۸)، جانبازان انقلاب اسلامی ، جنگ تحمیلی ، معلولین و شاغلین مشاغل سخت و زیان آور ( حسب قانون نحوه بازنشستگی جانبازان مصوب ۰۱/۰۹/۱۳۶۷ )، مستخدمینی که به استناد احکام قطعی هیاتهای رسیدگی به تخلفات اداری با تقلیل یک یا دو گروه بازنشسته می شوند (به موجب بند ط ماده ۹ قانون رسیدگی به تخلفات اداری مصوب ۰۷/۰۹/۱۳۷۲ ).

شرایط بازنشستگی مشمولان تامین اجتماعی

به گزارش ایسنا، پرداخت انواع مستمری و تامین شرایط مناسب برای زندگی بیمه‌شدگان به هنگام بازنشستگی، از کار افتادگی و بازماندگی یکی از کارکردهای نظام تامین اجتماعی به شمار می‌رود و این سازمان به عنوان محوری‌ترین بخش نظام تامین اجتماعی کشور در قبال دریافت حق بیمه از بیمه‌شدگان در دوران اشتغال آنان، مسوولیت پرداخت انواع مستمری در دوران بازنشستگی و از کارافتادگی را بر عهده دارد، هم اکنون بیشترین تعداد مستمری‌بگیران زیر پوشش تامین اجتماعی را بازنشستگان تشکیل می‌دهند که علاوه بر دریافت مستمری، از پرداخت عیدی، حق اولاد، حق عائله‌مندی و بن نقدی که سازمان تامین اجتماعی برای بهبود شرایط زندگی بازنشستگان در نظر گرفته استفاده می کنند.

کلیه بیمه‌شدگان مرد یا زن که حداقل ۳۰ سال سابقه پرداخت حق‌بیمه داشته باشند در صورتی که سن مردان ۵۰ و سن زنان ۴۵ سال باشد،می‌توانند تقاضای بازنشستگی کنند، البته طبق قانون، بیمه‌شدگانی که دارای ۳۵ سال تمام سابقه پرداخت حق‌بیمه باشند، می‌توانند بدون در نظر گرفتن شرط سنی مقرّر در قانون درخواست بازنشستگی کنند؛ زنان کارگر نیز با داشتن ۲۰ سال سابقه کار و ۴۲ سال سن به شرط پرداخت حق بیمه در طول مدت اشتغال می توانند با ۲۰ روز حقوق بازنشسته شوند.

انواع بازنشستگی و شرایط احراز آن

در مجموعه قوانین و مقررات امور بازنشستگی ایران، اشکال متفاوتی برای بازنشستگی پیش بینی شده است که از جمله آنها می توان به بازنشستگی توافقی، اختیاری، قهری، اجباری، پیش از موعد، متوفی و از کارافتادگی اشاره کرد.

بازنشستگی توافقی

بر اساس تبصره یک و بند ب ماده ۱۰۳ قانون مدیریت خدمات کشوری مصوب ۰۸/۰۷/ ۱۳۸۶ مجلس شورای اسلامی، دستگاه اجرایی می تواند مستخدمینی را که دارای ۶۰ سال سن و ۲۵ سال سابقه خدمت باشند با ۲۵ روز حقوق بازنشسته کند، شرط سنی برای زنان منظور نمی شود.ضمناً سابقه خدمت در بند الف و همچنین شرط سنی در بند ب برای متصدیان مشاغل سخت و زیان آور و جانبازان و معلولان تا پنج سال کمتر است.

بازنشستگی اختیاری

بر اساس بند الف ماده ۱۰۳ قانون مدیریت خدمات کشوری مصوب ۰۸/۰۷/ ۱۳۸۶ مجلس شورای اسلامی، دستگاه اجرایی می تواند برای مشاغل غیرتخصصی مستخدمین دارای حداقل ۳۰ سال سابقه خدمت، برای مشاغل تخصصی مستخدمین با ۳۵ سال سابقه خدمت با تحصیلات دانشگاهی کارشناسی ارشد و بالاتر و جانبازان دارای مدرک کارشناسی با درخواست مستخدم برای سنوات بالاتر از ۳۰ سال را بازنشسته کند.

بازنشستگی قهری

مطابق بند ط ماده ۹ قانون رسیدگی به تخلفات اداری مصوب ۰۶/۰۹/۱۳۷۲ مجلس شورای اسلامی، هیاتهای رسیدگی به تخلفات اداری می‌توانند مستخدم مرد متخلف را در صورت داشتن ۲۵ سال سابقه خدمت و مستخدم زن را با دارا بودن ۲۰ سال سابقه خدمت با تقلیل یک یا دو گروه بازنشسته کنند و طبعا در این مورد بازنشستگی از اختیارات مستخدم یا دستگاه خارج است.

بازنشستگی اجباری

به موجب تبصره ۲ ماده ۱۰۳ قانون مدیریت خدمات کشوری مصوب ۰۸/۰۷/ ۱۳۸۶ مجلس شورای اسلامی، دستگاه‌های اجرایی مکلفند کارمندانی که دارای ۳۰ سال سابقه خدمت برای مشاغل غیرتخصصی و ۶۰ سال سن و کارمندانی که دارای ۳۵ سال سابقه خدمت برای مشاغل تخصصی و ۶۵ سال سن هستند را مستقیما و بدون تقاضای کارمندان بازنشسته کند.

مطابق تبصره ۳ همین ماده، دستگاه‌های اجرایی موظفند کارمندانی که دارای ۶۵ سال سن و حداقل ۲۵ سال سابقه خدمت باشند را با ۲۵ روزحقوق بازنشسته کنند.

سقف سنی برای متصدیان مشاغل تخصصی هفتاد سال است. کارمندان تخصصی فوق الذکر که سابقه خدمت آنها کمتر از ۲۵ سال است، در صورتی که بیش از ۲۰ سال سابقه خدمت داشته باشند می توانند تا رسیدن به ۲۵ سال سابقه ‌ادامه خدمت دهند در غیر این صورت بازخرید می شوند.

بازنشستگی پیش از موعد ( با سنوات ارفاقی)

به موجب ماده ۲ قانون بازنشستگی پیش از موعد کارکنان دولت مصوب ۱۳۸۶/۶/۵ مجلس شورای اسلامی، کارکنان رسمی، پیمانی و قراردادی وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی در صورت دارا بودن حداقل ۲۵ سال سابقه خدمت قابل قبول بدون رعایت شرط سنی می توانند با ارائه درخواست کتبی مبنی بر بازنشستگی پیش از موعد و موافقت دستگاه متبوع از حداکثر پنج سال سنوات ارفاقی تا سقف ۳۰ سال بازنشسته شوند؛ همچنین بر اساس تبصره یک همین ماده، بانوان شاغل که فاقد شرط سابقه خدمت مقرّر در ماده ۲ این قانون هستند به شرط داشتن حداقل ۲۰ سال سنوات قابل قبول می‌توانند با ارائه درخواست کتبی و موافقت دستگاه متبوع با استفاده از حداکثر پنج سال سنوات ارفاقی بازنشسته شوند.

بازنشستگی پیش از موعد (بدون سنوات ارفاقی)

بر اساس ماده ۱۲۱ قانون بودجه سال ۹۲ کشور، بازنشستگی پیش از موعد کلیه مشمولین قانون بازنشستگی پیش از موعد کارکنان دولت و قانون تمدید آن با موافقت بالاترین مقام اجرایی دستگاه و بدون سنوات ارفاقی مجاز است و دستگاه های اجرایی مجازند کارکنان مرد را با داشتن حداقل ۲۵ سال سابقه خدمت با ۲۵ روز حقوق و کارکنان زن را با داشتن حداقل ۲۰ سال سابقه خدمت با ۲۰ روز حقوق بدون شرط سنی و سنوات ارفاقی با درخواست کتبی مبنی بر بازنشستگی پیش از موعد بازنشسته کنند.

بازنشستگی ناشی از فوت عادی

به استناد ماده ۸۱ قانون استخدام کشوری هرگاه مستخدم رسمی دولت فوت شود خواه به حد بازنشستگی رسیده یا نرسیده باشد از تاریخ فوت بازنشسته محسوب شده و یک روز بعد از تاریخ فوت برای وراث قانونی وی حقوق برقرار خواهد شد.

بازنشسته متوفی

به استناد ماده ۸۲ قانون استخدام کشوری هرگاه بازنشسته فوت شود، یک روز بعد از فوت برای وراث واجد شرایط وی حقوق وظیفه برقرار خواهد شد.

بازنشستگی ناشی از فوت به سبب انجام وظیفه:

به استناد ماده ۸۳ قانون استخدام کشوری هرگاه مستخدم رسمی به سبب انجام وظیفه و یا در حین ماموریت اداری فوت شود تمامی آخرین حقوق و مزایا و فوق العاده‌هایی که از بابت آن کسور بازنشستگی کسر شده است با رعایت افزایش دو گروه ( حداکثر با احتساب گروه تشویقی ) به عنوان حقوق وظیفه به وراث قانونی وی پرداخت خواهد شد.

به گزارش ایسنا، اگر چه عده‌ای دوران بازنشستگی را دورانی سرشار از کسالت و افسردگی و احساس بی حاصلی و بیهودگی می پندارند ولی درحقیقت دوران بازنشستگی دورانی است که فرد می‌تواند بدون مشغله و دغدغه کار به آنچه علاقمند است بپردازد و اوقات فراغت خود را با نشاط بیشتری در کنار اعضای خانواده یا دوستان سپری کند؛ در این بین آنچه بیش از هر چیز مهم است توجه به نیازهای مادی و معنوی و فراهم کردن امکاناتی برای گذران اوقات فراغت بازنشستگان است که طبعا توجه دولت و سازمانهای حمایتگر به رفاه و تأمین اجتماعی و تامین حداقل‌های زندگی در دوران پیری و از کارافتادگی ِکارکنان یکی از اقدامات مهمی است که افراد شاغل را بدون نگرانی از نبود امنیت اقتصادی و تامین معاش در دوران بازنشستگی به ادامه کار و زندگی تشویق می کند.

قدمت قانون بازنشستگی ایران به سال ۱۳۰۱ برمیگردد و به نظر می رسد که سن این قانون از سن تعریف شده بازنشستگی در ایران فراتر رفته باشد که بر این اساس به جهت برخورداری هر چه بیشتر کارکنان و کارگران از مزایای بازنشستگی و افزایش رفاه حال بازنشستگان کشور، ضرورت اجماع و اهتمام دست اندرکاران و متولیان اجرایی و تقنینی کشور را برای تدوین و تصویب قوانین جدید یا بازبینی و اعمال پاره‌ای اصلاحات در قوانین مرتبط بازنشستگی می طلبد. دوران بازنشستگی، دورانی است که انسان پس از یک عمر کار و تلاش خستگی ناپذیر به استراحت می پردازد اما این اتفاق زمانی رخ می دهد که فرد بازنشسته در آرامش و آسایش زندگی کند و دیگر نگران حقوق و مزایای متناسب با تورم و افزایش هزینه‌های درمان و زندگی خود نباشد.