[Zohreh Gholami]

بررسی مشکلات کودکان در ایام عید و تعطیلات (توسط روان پزشک کودکان)

با اينکه والدين امروزي، از نظر تحصيلات و اطلاعات در سطح مطلوبي قرار دارند اما گاهي در مواجه شدن با کودکان خود نمي‌دانند چه بايد بکنند و از اينکه فرزندشان هميشه آن‌طور که آنها مي‌خواهند، رفتار نمي‌کند، احساس درماندگي و عجز مي‌کنند. در ايام نوروز احتمالا مهمان داريد و يا به مهماني و سفر مي‌رويد ...

بچه‌ها هم اين موقعيت خاص را مغتنم مي‌شمارند تا از روال عادي و قوانين لازم‌الاجرايي که براي‌شان در نظر گرفته‌ايد فرار کنند. شايد همين حالا آهي بکشيد و روزهاي تعطيل نوروز پارسال و اعصاب خوردي‌هاي‌تان را مرور کنيد: «علي، صاف بشين!... پاتو نگذار رو ميز!... يک دونه شيريني بردار!... مريم، سلام کن... چرا پسته‌ها را از توي آجيل جدا مي‌کني؟ و...»

ما اين مشکلات را با دکتر ميترا حکيم‌شوشتري، فوق‌تخصص روان‌پزشکي کودکان در ميان گذاشتيم که براي‌مان راه‌حل‌هاي مناسبي ارايه دهند.


مشکل 1: کودک مي‌خواهد تا ديروقت کنار مهمان‌ها يا پاي تلويزيون بيدار بماند.
راه‌حل: از آنجايي که وقتي برنامه غذا خوردن و يا خوابيدن بچه‌هاي نوپا و خردسال به هم مي‌ريزد و از حالت معين روزانه خارج مي‌شود، آنها بدقلقي و بهانه‌گيري مي‌کنند، لذا توصيه مي‌کنم همواره تلاش کنيد برنامه روتين ساعت غذا خوردن و خواب و بيداري آنها در سفر يا ايام تعطيلات به هم نخورد وگرنه شرکت شما در جمع دوستان و مهماني‌ها به دليل رفتارهاي نامناسب و جيغ و داد کردن او به مشکل برمي‌خورد. از صاحب‌خانه بخواهيد به شما اجازه دهد قبل از ساعت ناهار يا شام و دقيقاً هم‌زمان با ساعتي که هميشه به کودک‌تان غذا مي‌داديد، کودک‌تان را سير کنيد. در غير اين صورت، بعضي از بچه‌ها هستند که به دليل گرسنگي و افت قندخون بهانه‌گيري‌هايي مي‌کنند که قطعاً شما را در جمع، شگفت‌زده خواهند کرد و از آبروريزي پيش آمده بسيار ناراحت خواهيد شد.

در مورد کودکاني که بزرگ‌تر هستند، مي‌توانيد اجازه دهيد در کنار بقيه غذا بخورند و يا ساعت خواب‌شان تا حدي از نظم قبلي خارج شود. در مورد اين بچه‌ها، بهتر است سخت‌گيري نکنيد و در صورت تمايل کودک اجازه دهيد مدت زمان بيشتري را بيدار بمانند، خصوصا در اين رفت و آمدها که کودکان فاميل دوست دارند زمان بيشتري را با هم بازي و سپري کنند. منتها بايد دقت کنيد هر چه به پايان تعطيلات نزديک مي‌شويم، بچه را به برنامه روزانه و نظم قبل از تعطيلات عادت دهيد تا پس از پايان تعطيلات براي از خواب برخاستن و مدرسه رفتن دچار مشکل نشود.


مشکل 2: کودک در مهماني‌هاي عيد، شيطنت مي‌کند و دستورات شما را اجرا نمي‌کند.
راه‌حل: در مورد رفتارهاي ناصحيح کودکان که در مهماني‌ها و ديد و بازديدها ديده مي‌شود، بايد بگويم که هر والدي از موارد شيطنت‌هاي فرزند خود آگاه است. به همين دليل والدين، قبل از رفتن به مهماني بايد رفتار درست را به فرزند خود يادآوري کنند. اگر کودک شيطنت زيادي در رفتار و کردارش دارد، بهتر است زمان مهماني را کوتاه کرد چون هر چه زمان مهماني طولاني‌تر شود، بچه‌ها فرصت بيشتري براي شيطنت و بدرفتاري پيدا مي‌کنند. در مورد کودکان خردسال، بهتر است والدين وسايل بازي مورد علاقه کودک را به همراه او به مهماني ببرند تا بتوانند کودک را در محيط جديدي که وارد شده است، سرگرم کنند.

نکته مهم براي کنترل کودکان اين است که والدين در طي مهماني، بچه را به حال خودش رها نکنند و ارتباط خود را با کودک حفظ کنند تا بتوانند قبل از به وجود آمدن مشکل، از آن پيشگيري نمايند، نه اينکه پس از بروز مشکل به سراغ کودک بروند، او را تنبيه و سرزنش کنند و يا بچه را مجبور به عذرخوهي نمايند. بهتر است اگر کودک در معرض ديد شما نيست، هر از چند گاهي به بهانه دادن يک خوردني به او يا به دست‌شويي بردن، به او سر بزنيد. با اين رفتار والدين هم مي‌توانند شيطنت‌ها و رفتارهاي نادرست کودک‌شان را شناسايي کنند و هم اينکه، کودک مي‌فهمد که توسط والدين تحت نظر است.

والدين مي‌توانند قبل از رفتن به مهماني به بچه‌ها يادآوري کنند که رفتار آنها را تحت نظر دارند و در صورت رفتار درست، پس از پايان مهماني، جايزه‌اي دريافت خواهند کرد و در صورت عدم رفتار صحيح و مؤدبانه، جريمه‌اي براي آنها در نظر گرفته خواهد شد. والدين براي اينکه در اجراي اين رفتار موفق باشند و بتوانند نتيجه درست در تربيت کودک خود را ببينند، بايد به چند نکته مهم توجه کنند. اول آنکه جايزه‌اي که به کودک وعده مي‌دهند، در صورت انجام رفتار صحيح کودک، بلافاصله به او بدهند و دادن جايزه را به تاخير نيندازند تا کودک به درستي قراري که با او گذاشته‌اند، اعتماد کند. دوم آنکه در انجام اين رفتار قاطع باشند.

معمولاً ديده مي‌شود که کودکاني که در برابر رفتار قاطع والدين خود قرار مي‌گيرند، چه از جهت پاداش و يا مجازات، به خوبي به تامين رضايت والدين پاسخ مي‌دهند. سومين نکته اينکه والدين براي اجراي اين رفتار بايد درخواست خود را به‌طور مشخص و واضح به کودک بگويند و به صورت جزيي نکات لازم را به او گوشزد کنند. در اجراي اين قرار، والدين بايد نکات مثبت رفتاري را به کودک خود يادآوري نمايند و رفتارهاي زشت او را گوشزد نکنند. مثلا نگويند «اگر سر و صدا نکني» بلکه بگويند «اگر آرام و متين باشي». با يادآوري رفتار زشت و نادرست کودک، والدين خود را در معرض تهديد کودک قرار مي‌‌دهند و کودک متوجه مي‌شود که والدين از اين رفتار او ناراحت مي‌شوند. والدين بهتر است انجام رفتار مثبت را مستحق دريافت پاداش و انجام ندادن آن را موجب جريمه و مجازات براي کودک در نظر بگيرند.


مشکل 3: روش‌هاي مختلف پاداش و تنبيه را اجرا مي‌کنيد اما نتيجه نمي‌گيريد.
راه‌حل: آن والديني که از انجام اين رفتار به نتيجه‌اي نرسيده‌اند، معمولا اين رفتار را به درستي اجرا نکرده‌اند. معمولا اين والدين فقط بخش تهديد و مجازات اين رفتار را اجرا مي‌کنند و براساس يک ضابطه و قانون، قبل از رفتن به مهماني موارد لازم را به فرزند خود گوشزد نکرده‌اند، بلکه در طي مهماني با حرکات دست و چشم، فقط کودک را تهديد مي‌کنند. گاهي اوقات هم با به تعويق انداختن جايزه‌اي که به کودک وعده داده‌اند، باعث سلب اعتماد کودک نسبت به خود مي‌شوند يا جريمه‌اي که براي کودک از طرف والدين در نظر گرفته شده است، به علت گريه و التماس‌هاي کودک، اجرا نمي‌شود.

اين رفتار و ارفاق والدين باعث زير سوال رفتن قاطعيت آنها نزد کودک مي‌شود و کودک به اين موضوع پي مي‌برد که با اجراي ترفندي مثل گريه کردن مي‌تواند از زير بار جريمه فرار کند. گاهي اوقات هم جريمه در نظر گرفته شده آن‌قدر طولاني‌مدت و زياد است که عملاً تاثير خود را از دست مي‌دهد. والدين به اين نکته مهم بايد توجه داشته باشند که تنبيه زماني موثر است که کوتاه‌مدت، ويژه و براي يک رفتار خاص باشد. اين مجازات بايد کاملا قابل اجرا باشد تا توسط کودک درک شود. براي موثر بودن رفتار پاداش و مجازات و اصلاح رفتارهاي ناصحيح کودک، بايد رفتار او به صورت جزيي مورد بررسي قرار بگيرد زيرا بررسي کلي رفتارهاي کودک در يک مدت زياد و ارزيابي طولاني‌مدت کودک، هيچ تاثيري در تغيير رفتارهاي نادرست کودک نمي‌گذارد.

در روان‌پزشکي مبحثي به نام درک از مرکز کنترل مطرح است، يعني در رفتاري که يک فرد انجام مي‌دهد، چه‌قدر رضايت‌مندي خود شخص در انجام آن رفتار دخيل است و چه‌قدر به خاطر عوامل و محرک‌هاي خارجي است. والدين نبايد به کودک خود اين حس را منتقل کنند که تمام رفتارهاي تو به خاطر محيط خارجي است و هيچ چيزي در درون تو ارزشمندي رفتارهاي خوب تو را تاييد نمي‌کند و تو تلاش مي‌کني تا موجبات رضايت افراد ديگر را فراهم نمايي. وقتي کودکي به مدت طولاني تحت ارزيابي قرار مي‌گيرد، به اين حس دچار مي‌شود. برخي از کودکان هستند که حاضرند براي حفظ ديگر هم‌سالان در کنار خودشان هر کاري انجام بدهند، حتي حاضرند از حق خود بگذرند تا اطرافيان خود را راضي نگه دارند. اين نوع رفتار کودکان خطرناک است چون در بزرگسالي روي شخصيت فرد‌ آثار بسيار نامطلوب مي‌گذارد.

اگر کودک شما در برابر اجراي مجازات مقاومت مي‌کند و يا با اجراي يک ترفند مخصوص قصد دارد که شما را از اجراي تنبيه در نظر گرفته شده منصرف کند، شما بايد براي مقابله با اين نوع رفتار کودک خود، قبل از اجراي جريمه، يک جريمه نيز براي اين مقاومت او در نظر بگيريد. والدين توجه داشته باشند که تعيين يک جريمه در زمان وقوع رفتار نادرست کودک، فايده‌اي در تربيت او ندارد. تنبيه و تشويق زماني ارزشمند است که کودک احساس کند، اين به منزله يک قانون قبلي است که اجرا مي‌شود، يعني والدين بايد قبل از آنکه رفتار نادرست از کودک‌شان سر بزند، اين قانون را معين کرده باشند.


مشکل 4: کودک در مقابل مهمانان رفتاري غيرمنتظره و دور از ادب انجام مي‌دهد!
راه‌حل: اگر کودک شما، يک رفتار غيرمنتظره نادرست انجام داد، هيچ‌گاه او را در انظار ديگران تحقير، سرزنش و يا تنبيه نکنيد. به او بگوييد: «اين رفتار تو شايسته و پسنديده نبود و چون دفعه اول بود که اين کار زشت را انجام داده‌اي فکر مي‌کنم، ندانسته بود و از زشتي اين کار خود آگاه نبوده‌اي. از تو مي‌خواهم ديگر اين رفتار را انجام ندهي». اگر والدين شاهد تکرار اين رفتار بودند، طبق همان برنامه تشويق و تنبيه، دوباره بايد برنامه‌ريزي انجام دهند. نکته ديگر در اصلاح رفتارهاي کودک اين است که والدين بايد رفتارها و اشتباهات خفيف کودک خود را ناديده بگيرند و از کنار آن بي‌توجه بگذرند. گاهي اوقات کودکان خردسال از کلمات زشتي استفاده مي‌کنند که معني آن را نمي‌دانند. در اين مواقع بزرگ‌ترها بايد به آن رفتار کودک بي‌توجهي کنند، انگار هيچ حرفي نشنيده‌اند.

اين بهترين روش براي حذف اين‌گونه رفتارهايي است که از سر کودکي از فرزند شما سر مي‌زند. والدين نبايد تمام رفتارهاي کودک‌شان را مورد ارزيابي قرار دهند و دايم بگويند «اين کار را بکن»، «اين کار را نکن» اين نوع رفتار والدين باعث مي‌شود که کودک کم‌کم نسبت به اين کلمات بي‌توجه شود، درست مثل ضبط‌صوتي که در خانه روشن است، به صحبت‌هاي والدين توجه نمي‌کند. آن زمان والدين در برابر مشکلات بزرگ‌تر و اصلاحات مهم رفتاري موفق نمي‌شوند چون امر و نهي‌هاي آنها براي کودک‌شان تکراري شده است. بايد به اين نکته توجه کرد که تمام انسان‌ها جايز‌الخطا هستند و بايد رفتارهاي اشتباهي که انجام مي‌دهند، را بپذيرند. والدين نبايد براي بروز هر اشتباه رفتاري يا کرداري، کودک خود را وادار به عذرخواهي کنند. اين نوع رفتار باعث مي‌شود که کودک براي انجام رفتارهاي معمول هم دچار هيجانات منفي شود و با عذاب آن را انجام دهد.


مشکل 5: کودک حاضر نيست اسباب‌بازي‌هايش را به بچه‌هاي مهمان بدهد تا با آنها بازي کنند.
راه‌حل: بچه‌ها تا سن 5 سالگي همه چيز را مال خود مي‌دانند و اين يک حس طبيعي است. والدين بايد به کودک خود بگويند: «اين وسايل بازي مال تو است و حالا که قرار است بچه ديگري به عنوان مهمان به اينجا بيايد، بهتر است اين اسباب‌بازي‌ را دور از چشم او قرار دهي، تا مجبور نشوي، آن را به وي بدهي. اگر تو اسباب‌بازي‌هايت را به او بدهي تا بازي کند، دفعه بعد هم که ما به خانه آنها برويم، شما مي‌توانيد با اسباب‌بازي‌هاي او، با هم بازي کنيد.» والدين بايد بدانند کودک نسبت به وسايل خود، احساس دارد و آنها نبايد با تعارف بي‌جا موجب ايجاد حس ناامني براي کودک خود شوند.