[Zohreh Gholami]

تأثیر مدیریت و محبت پدر در تربیت کودک

مدیرى که سخن از مدیریت اوست دو شأن دارد، شأن مردانگى که به او اقتدار، قاطعیت و صلابت مى‏بخشد و شأن پدرى که وى را سرشار از مهر و شفقت نسبت به فرزند مى‏نماید و پدر در مسیر تربیت به این هر دو امر نیازمند است. محبتى که او را به سهل‏گیرى و آزاد و رها گذاشتن کودک ترغیب مى‏نماید و قاطعیتى برخواسته از دوراندیشى و ژرف‏نگرى که او را معتقد به استحکام و سختگیرى مى‏کند.

«تربیت کودک باید حول دو محور متفاوت و در عین حال متجانس شکل گیرد. یکى سهل‏گیرى و واگذارى و دیگرى سختگیرى و کنترل، ضمن رعایت حد اعتدال در این دو شیوه متضاد. رمز بزرگ و هنر ظریف تربیت متعادل براى پرورش شخصیت متعالى کودک توسعه‏یافتگى این دو محور متضاد است.»

مدیریت پدر باید بر پایه این دو اصل کلى بنا شود و پدر وظایف خود را در حیطه تربیت با رعایت اعتدال و بکارگیرى درست و منطقى این دو اصل مهم انجام دهد.


نقش مهر پدرى در تربیت کودک
پدر از طرق مختلفى مى‏تواند مهر خود را به فرزند بنمایاند. اما در دوران طفولیت نمایش مهر و محبت بیشتر از دو طریق محبت محسوس و با صراحت و محبت از طریق بازى قابل اجراست.


1. محبت محسوس و با صراحت:
شأن مدیریت پدر، ضرورت محبت را پدر باید محبت به کودک را از همان روزهاى بعد از تولد آغاز نماید زیرا پدر نیز مانند مادر از طریق وراثت با کودک پیوند دارد و همین پیوند به وى امکان مى‏دهد که در همان ایام نوزادى با فرزندش ارتباط برقرار نماید. نوازش طفل، اثرى دراز مدت در رابطه پدر و کودک دارد. ضمن آنکه موجب افزایش علاقه پدر به کودک نیز مى‏گردد، بیشتر مى‏سازد، زیرا خوى مدیریت همواره با نوعى هیبت و تسلط همراه است که اگر با محبت درهم نیامیزد، خشک و آزاردهنده مى‏گردد و حاصلى جز مطیع ساختن مقطعى کودک ندارد.

«اگر بخواهیم ادب از درون سرچشمه گیرد، ضرورى است که با کودک مهربان باشیم و این محبت را به گونه‏اى به او نشان دهیم.»


محبت پدر به نوزاد
پدر باید محبت به کودک را از همان روزهاى بعد از تولد آغاز نماید زیرا پدر نیز مانند مادر از طریق وراثت با کودک پیوند دارد و همین پیوند به وى امکان مى‏دهد که در همان ایام نوزادى با فرزندش ارتباط برقرار نماید. نوازش طفل، اثرى درازمدت در رابطه پدر و کودک دارد. ضمن آنکه موجب افزایش علاقه پدر به کودک نیز مى‏گردد.

دکتر «ویلیام سیرز» معتقد است که: «بیشتر نوزادان در حالت هوشیارى خاموش به سر مى‏برند ... این حالتى است که بعد از آن هرگز تکرار نمى‏شود؛ چشم‏هاشان گشاده و باز است و نسبت به محیط اطراف خود حالتى پذیرنده دارند، این لحظه‏هاى پیوند اولیه نباید از دست برود. در این زمان با نوزاد حرف بزنید و بیان احساسات را آزاد بگذارید؛ سلام عزیزم، من پدرت هستم ...»

در قیاسى که بین نوزادان به دنیا آمده در دو روش زایمان - طبیعى و سزارین - صورت گرفته گزارش شده است: نوزادانى که به طریق سزارین به دنیا آمده‏اند، بعدها رابطه بهترى با پدران خود دارند. زیرا در هنگام تولد، پدر به حکم ضرورت نزد ایشان حضور یافته است (طبق قوانین بیمارستان) این پدرها در پرورش و مهرورزى به اطفال خود نقش فعال‏ترى داشته‏اند. در حقیقت، ایجاد پیوند با نوزاد، منافع درازمدت در رابطه بین آن دو در برخواهد داشت.

در روایات نیز آمده است که ائمه معصومین (ع) در هنگام تولد فرزندانشان حضور داشتند و نوزاد را طلب کرده و مى‏بوسیدند و در همان لحظات نخستین در گوش‏شان اذان و اقامه مى‏گفتند ... .


پدر و کودک شیرخواره
پدر در دوران شیرخوارگى نیز مى‏تواند با محبت کردن به کودک، او را به همراهى، مدیریت و حکمروایى خود عادت بدهد. پدرى که در این دوران نسبت به طفل بى‏تفاوت بوده و بعد از گذشت دو، سه سال، تازه مى‏خواهد در امر تربیت و پرورش کودک دخالت کند، توفیق کمترى مى‏یابد زیرا کودک به دلیل نبود اُنس قبلى، با دیدن پدر به وجد نمى‏آید و شادمان نمى‏شود، در این صورت پدر چاره‏اى ندارد جز اینکه یا با زحمت بیشترى گذشته را جبران نماید و مورد اعتماد و محبوب کودک شود و یا آنکه راه آسان‏ترى را برگزیند و تربیت را با خشونت درهم بیامیزد که راه دوم به هیچ وجه پسندیده نیست.

«در مورد پدرى که سال اول، وقت خود را صرف پرورش کودک نکرده، پذیرفتنى است آن حضرت نه تنها خود کودکان را مى‏بوسید. بلکه دیگران را نیز به بوسیدن کودکان - که صریح‏ترین راه ابراز محبت به کودک است سفارش مى‏فرمودند: هرکس فرزند خود را ببوسد، خداوند براى او یک حسنه مى‏نویسد. فرزندان خود را ببوسید زیرا به هر بوسه‏اى رتبه‏اى در بهشت است و فاصله دو رتبه از یکدیگر پانصد سال است. که انضباط را همان تنبیه بدنى به حساب بیاورد و به صورت نامعقولى در دام کتک زدن بیفتد.»

رسول اکرم(ص) از کودکان در این دوران غافل نبوده بلکه با وجود مسئولیت‏هاى فراوان گاهى متحمل زحمت شده و مسافتى را طى مى‏کردند تا نزد کودک خود بروند و او را از مهر پدرى سیراب نمایند. «انس بن مالک» مى‏گوید: هیچ کس را نسبت به کودکان خود مهربانتر از پیامبر (ص) ندیدم. آن حضرت در دوران شیرخوارگىِ فرزندش ابراهیم، او را به دایه‏اى در اطراف مدینه سپرده بود و با اینکه خانه دایه در اثر شغل آهنگرى همسرش پر از دوده بود، پیامبر به آنجا مى‏رفت و کودکش را مى‏بوسید. آن حضرت نه تنها خود کودکان را مى‏بوسید. بلکه دیگران را نیز به بوسیدن کودکان - که صریح‏ترین راه ابراز محبت به کودک است سفارش مى‏فرمودند.


پدر و کودک خردسال
بعد از گذشت دوران شیرخوارگى، دایره محبت به کودک وسیع‏تر شده و محبت از طریق کلام، قوت مى‏گیرد. از این پس وابستگى کودک به مادر کاهش مى‏یابد او بیش از گذشته به سمت پدر مى‏رود. متأسفانه برخى از پدران بعد از گذشت این دوران از توجه و محبت خود به کودک مى‏کاهند. زیرا کودک، دیگر آن جذابیت رفتار و شیرینى قبل را ندارد. این دورى پدر، براى کودک بسیار گران است و مى‏تواند موجب عقده‏هاى روانى و ناهنجارى‏هاى رفتارى گردد. مخصوصا که او اکنون بزرگتر شده و مسائل عاطفى را بهتر درک مى‏کند و طالب محبت بیشترى است. البته طبیعى است که در کیفیت محبت تغییراتى ایجاد شود، اما اصل آن باید محفوظ و محسوس بماند. از این پس، پدر مى‏تواند از عامل تعریف و تأثیر نیز بهره بگیرد.


تعریف، تمجید و تأیید کودک
انرژى مثبت کلمات طیب و پسندیده، بر روح و روان کودک تأثیرگذاشته و احساس خوشایندى در او نسبت به گوینده ایجاد مى‏کند. تعریف از کودک به تقويت عزت نفس او نيز کمک خواهد کرد.

از آنجا که پدر در نظر کودک مظهر قدرت و شجاعت است و معمولاً در نظر کودکان، پدر بیش از مادر از هیبت و ابهت برخوردار است، تعریف از کودک، توسط پدر براى او بسیار ارزشمند و لذت‏بخش خواهد بود. شايسته است که پدر در مسير تربيت از عامل تعریف بهره گيرد و روح کودک را با نسيم کلمات نوازش دهد. اگر پدر قصد پند و نصیحت و یا انتقاد از کودک را دارد، ابتدا مى‏تواند از طريق تعریف، فضاى دوستانه‏اى را ایجاد نماید و زمینه را براى تأثیر بیشتر کلام خود مهیا سازد.

جملاتى همچون «از وقتى تو به دنیا آمده‏اى زندگى ما شیرین‏تر شده» و یا «تو گلى هستى که خداوند به ما هدیه داده است» چه احساسى در کودک مى‏آفریند؟ آیا این‏گونه جملات در میزان حرف‏شنوى و همراهى کودک با پدر مؤثر نخواهد بود؟

البته تعریف و تمجيد در صورتى مطلوب است که غيرواقعى و غيرمنطقى نباشد و کودک را دچار توهم و کبر و غرور نسازد. رعایت اندازه نیز در آن شرط است. بسیارى از رفتارها که به قصد محبت انجام مى‏شود اما متحمل ضررى براى کودک است جزء محبت به حساب نمى‏آید. تأیید رفتارهاى نادرست کودک، با خندیدن به حرف‏هاى ناشایست، بخشیدن‏هاى بى‏حساب و ... نمونه‏هایى از انحراف در محبت هستند. افراط در تعریف، ارزش آن را نزد کودک از بین خواهد برد.


پرهیز از زیاده‏روى در محبت
نکته مهم در محبت به فرزند دقت در اندازه و تشخیص جاى درست براى محبت نمودن است. معناى محبت عبارتست از دوست داشتن واقعى و ابراز این علاقه به گونه‏اى که با مصالح و منافع محبوب در زمان حال و آینده متضاد نباشد. طبق اين تعریف بسیارى از رفتارها که به قصد محبت انجام مى‏شود اما متحمل ضررى براى کودک است جزء محبت به حساب نمى‏آید. تأیید رفتارهاى نادرست کودک، با خندیدن به حرف‏هاى ناشایست، بخشیدن‏هاى بى‏حساب و ... نمونه‏هایى از انحراف در محبت هستند. گاهى مخفى ساختن محبت، از محبت ناشى مى‏شود.

محبت نباید فرصت‏هاى مناسبى را که در دوران کودکى مى‏تواند موجب تجربه‏اندوزى و سختکوشى فرزندان گردد، را سلب کند. با یارى رساندن احمقانه، کودک به خدمت دیگران عادت مى‏کند اظهار نگرانى شدید به هنگام یک حادثه معمولى مشکلى را حل نمى‏کند و فقط کودک را از فهم درست وقایع محروم مى‏سازد.

امام باقر مى‏فرماید: «بدترین پدران کسانى هستند که در محبت و نیکى به فرزندان زیاده‏روى مى‏نمایند.»


بازى دوستانه با کودک
بازى مجموعه فعالیت‏هایى است که کودکان به منظور سرگرمى، تفریح، فرار از غم و کدورت و کشف مجهولات بدان روى مى‏آورند و در حین آن انرژى‏هاى همچنین پدر مى‏بایست در ضمن بازى، هدف تربیتى خویش را مدنظر داشته و در سایه بازى به کودک درس بیاموزد. خلاقیت و تفکر را در او بوجود آورد، نه آنکه صرفاً کودک را هیجان‏زده نموده و فقط موجبات خنده و شادى او را فراهم آورد. توجه به این اصل مهم تا حد زیادى نوع بازى‏ها را مشخص مى‏نماید که متأسفانه کمتر به این مقوله در بازى با کودکان توجه مى‏شود.


فراوان خود را تخلیه مى‏کنند
«طفل چه تنها و چه در میان جمع، دائما در جست و خیز، دویدن، خندیدن، گریستن، حرف زدن، ادا درآوردن، ساختن و ویران کردن است. از این و آن در همه مسائل تقلید مى‏کند و براین اساس حواس خود را مهارت مى‏بخشد. به توانایى‏ها و نقاط ضعف خود پى مى‏برد، از اسرار جهان و پدیده‏ها سر درمى‏آورد و موضع خود را در برابر امور و جریانات مشخص مى‏کند.»

«بازى کودک نشانه سلامت روانى اوست. امروزه ثابت شده کودکانى که به اندازه و به درستى بازى نمى‏کنند. از رشد ذهنى بهره کمى دارند و در بزرگى منزوى مى‏گردند.»


جایگاه پدر در بازى کودک
پدر از دو طریق عمده مى‏تواند در مسیر بازى، مدیریت تربیتى خود را اعمال نموده و به نحوى مطلوب و مطابق با ویژگى‏هاى کودک، او را در مسیر هدایت سوق دهد. این دو طریق عبارتند از:
1. ایجاد زمینه و فضاى مناسب براى بازى و تهیه اسباب‏بازى‏هاى مفید.
2. بازى با کودک و دخالت مستقیم در بازى.

پدر موظف است فضاى سالمى را جهت بازى کودک فراهم نماید و به ایشان فرصت و مجال بازى بدهد. این فضاى مناسب در اغلب خانواده‏ها، همان محیط خانه است اما در برخى خانواده‏ها که به دلیل کوچکى خانه و یا وجود فرد بیمار و ... امکان بازى کودکان در منزل نیست و مجبورند براى بازى به کوچه و یا پارک مراجعه کنند، این وظیفه پدر است که از سلامت محل اطمینان یافته و جاى مناسب را براى بازى کودکان فراهم نماید. نه اینکه به بهانه نبودن جاى مناسب دائماً مزاحم بازى کودکان شده و ایشان را مضطرب سازند. گاهى دیده مى‏شود که برخى از والدین از روى خودخواهى و یا تفکر نادرستى که از تربیت دارند، مزاحم بازى کودکان مى‏شوند. یا آنکه به بازى اطفال بها نمى‏دهند و حتى بعضاً بازى را عملى بیهوده و یا نوعى بدرفتارى و اهانت به خود دانسته و دائماً با ملامت و عکس‏العمل‏هاى منفى بازى اطفال را خراب مى‏کنند. و به شدت موجب نفرت و ناراحتى و حتى ایجاد حس انتقام‏جویى در کودکان مى‏شوند:

«هرگاه بخواهیم از دیدگاه ارزش‏هاى رایج جامعه بزرگسالان و عدم توجه به شرایط روحى خاص کودک، فعالیت‏هایى را پیامبر اکرم(ص) که الگوى انسانیت بود، با وجود مشغولیت‏هاى فراوان و مسئولیت‏هاى سنگین، گاهى اوقات با کودکان همبازى مى‏شدند و آنقدر از این طریق به آنان محبت مى‏نمودند که همواره محبوب کودکان بودند.

ابن ابى‏نجیح مى‏گوید: «امام حسن و امام حسین(ع) بر پشت پیامبر سوار مى‏شدند و حل حل مى‏گفتند و پیامبر اکرم(ص) مى‏فرمودند: نیکو شترى است شتر شما.»

اگر رفتاری که تحت عنوان بازى از کودک سر مى‏زند، سرکوب نماییم، کودک به شیطنت و خرابکارى، دروغگویى و غیره متوسل مى‏شود که این اعمال خود طرد بیشترى را از جانب والدین باعث مى‏شود و این عامل به عقیده هورناى، زمینه را براى پیدایش اضطراب اساسى فراهم مى‏کند»

در روایتى از امام صادق(ع) آمده است که: بگذار فرزندت تا هفت سال بازى کند.

همچنین پدر موظف است با تهیه اسباب‏بازى‏هاى مناسب و بى‏خطر، طفل را جهت بازى بهتر و شاداب‏تر یارى نماید. در این خصوص بهتر است که نوع وسایل بازى به گونه‏اى باشد که کودک با تلاش و فعالیت خود از آنها لذت ببرد تا هم انرژى بیشترى صرف بازى کند و هم از فکر و خلاقیت و ابتکار استفاده نماید. براى یک پسر بچه داشتن کامیونى که بر آن بارى حمل کند و سپس حمل آن را خالى نماید بسیار لذت‏بخش‏تر است از یک ماشین کوکى که خودش حرکت کند و بایستد و او فقط نظاره‏گر باشد. تهیه این گونه وسایل آسانتر و ارزانتر نیز هست.

چنانچه کودکان تحت تأثیر تبلیغات سوء قرار نگیرند و سلیقه بزرگترها هم به آنها تحمیل نشود، خود به این گونه وسایل بازى روى مى‏آورند: «موریس دبس» مربى معروف فرانسوى مى‏گوید:

«غالباً ما بزرگسالان وقتى مى‏بینیم که کودک عروسک بى‏ریخت یا اسب چوبى رنگ‏رفته و کهنه را مى‏پسندد، به نظرمان عجیب و نامفهوم مى‏آید. اما باید این کار کودک براى ما درسى باشد. اسباب‏بازى‏هاى گرانبها و پر زرق و برق، تنها خودستایى و خودنمایى کسى را ارضاء مى‏کند که آنها را به کودک هدیه کرده است.»

«باید توجه داشت که با تهیه وسایل غیرضرورى و گرانقیمت که معمولاً اطفال دیگر از آن بى‏بهره‏اند، روحیه اشرافى و رفاه‏زده در کودک ایجاد نشود تهیه وسایل گرانبها که غالباً از کشورهاى صنعتى و به قیمت‏هاى گزاف وارد مى‏شوند، نتیجه‏اى جز پر کردن جیب سرمایه‏داران خارجى و تضعیف اقتصاد ملى خودمان را به دنبال ندارد.»


بازى با کودک و دخالت مستقیم در بازى
حضور مستقیم پدر در بازى کودک، مسئله مهمى در تربیت محسوب مى‏شود. بازى با کودک براى پدر راهگشاى مسیر تربیت بوده و قواعد سخت تربیتى در کلاس بازى براى مربى و متربى آسان و ممکن خواهد شد.

علاقه زیاد کودک به بازى موجب علاقمندى او به همبازى نیز خواهد شد. هرکسى به راحتى مى‏تواند از طریق بازى، دل ساده و پاک کودک را به دست آورده و با محبوبیتى که کسب مى‏کند بر روح و روان وى تأثیر بگذارد. پدر در امر تربیت علاوه بر نیازى که به این محبوبیت دارد، به شناختى هم که از طريق بازى نسبت به کودک به دست مى‏آورد نيازمند است در حقیقت: «بازى وسیله‏اى است براى کشف دنیاى پنهان کودک و شناخت دنیاى وجودى او. چه بسیارند خوى‏ها و رفتارها، حب و بغض‏ها، کین و مهرها که در کودک پنهانند و مربى را به شناخت آن دسترسى نیست مگر آنگاه که او را به بازى وادارد و یا بازى او را با خود و دیگران مشاهده کند ... در سایه این کشف‏هاست که مى‏توان، در پى اصلاحش کوشید و عوارض و نابسامانى‏ها را در او اصلاح کرد و یا جنبه‏هاى مثبت او را تقویت نمود. حتى در اصلاح و درمان نابسامانى‏هاى کودک یکى از راه‏ها و شیوه‏ها، شیوه بازى درمانى است که در سایه آن مى‏توان بسیارى از اختلالات را از بین برد.»

همچنین پدر مى‏بایست در ضمن بازى، هدف تربیتى خویش را مدنظر داشته و در سایه بازى به کودک درس بیاموزد. خلاقیت و تفکر را در او بوجود آورد، نه آنکه صرفاً کودک را هیجان‏زده نموده و فقط موجبات خنده و شادى او را فراهم آورد. توجه به این اصل مهم تا حد زیادى نوع بازى‏ها را مشخص مى‏نماید که متأسفانه کمتر به این مقوله در بازى با کودکان توجه مى‏شود.

در بازى کودک با پدر تفاوت‏هاى آشکارى نسبت به بازى کودک و مادر و حتى همسالان دیده مى‏شود. بازى کودک و پدر، معمولاً داراى هیجان، تحرک و فعالیت و شور بیشترى بوده و از دیگر بازى‏ها متمایز است. لذا ذکر این نکته لازم به نظر مى‏رسد که: هرچند قوام بازى به ایجاد شادى و نشاط براى کودک است، اما ممکن است پدر ناخواسته از طریق بازى‏هاى جنجالى و هیجان‏زا موجبات ضعف اعصاب و بدخوابى کودک را فراهم کند.

در حین بازى توجه به سن کودک، توانایى‏ها و ظرفیت و افکار کودکانه ضرورى است. شرکت دادن کودکان در بازى‏هاى سخت، ترسناک و یا بازى‏هاى ویژه افراد بزرگتر، موجب قویتر شدن و یا رشد عقلانى سریع‏تر کودک نمى‏شود بلکه ممکن است طفل را دچار تضاد و اختلال کند.

براى هر پدرى با هر میزان از اطلاعات و فرهنگ، بازى کردن با کودک بهتر از ترک بازى است. گاهى تصور نادرست از مردانگى، بى‏حوصلگى و کسالت و یا خستگى و درگیرى بیش از حد در مسائل کارى، پدر را از بازى با کودک باز مى‏دارد و موجب ایجاد شکاف عاطفى بین پدر و کودک مى‏گردد.

آن حضرت از اشکال مختلف بازى با کودکان ابائى نداشتند و آن را مخالف شأن خود نمى‏دانستند و خطاب به اصحاب نیز مى‏فرمودند: «هرکس کودکى دارد باید با او کودکانه رفتار نماید.