[Zohreh Gholami]

بارش شهابى چيست؟ "?What is a Meteor"

 

«شهاب سنگ ها» (Meteor) ذرات و تكه هاى جداشده از اجرام آسمانى هستند كه در فضا پراكنده اند. اندازه ها شهاب ها از يك ريگ كوچك شروع مى شود و در بزرگ ترين حالت به چند صدمتر مى رسد. يك شهاب سنگ مى تواند تكه اى از يك ستاره دنباله دار، يك سيارك و حتى سيارات منظومه خورشيدى باشد. منشاء بيشتر شهاب هايى كه با جو زمين برخورد مى كنند قطعات كوچكى از سر يك ستاره دنباله دار هستند. ستاره دنباله دار جرمى است كه به دور خورشيد مدار بسيار بزرگى دارد. آنها كوه هاى بزرگى از يخ و گاز و غبار هستند كه ممكن است از خارج از منظومه خورشيدى مدارشان آغاز شود و تا نزديكى هاى خورشيد برسد. وقتى كه يك دنباله دار  در مدار خود به سمت خورشيد در حركت است تحت گرانش شديد خورشيد قرار مى گيرد و به خاطر گرماى بسيار خورشيد منابع عظيمى از يخ و گاز خود را از دست مى دهد. تكه هايى از ستاره دنباله دار كه از آن جدا شده اند به صورت رشته هايى در فضا باقى مى مانند و با اجرامى كه در مسير آنها قرار دارند برخورد مى كنند. هنگامى كه زمين در مسير يكى از اين رشته ها برخورد مى كند شهاب هاى آن رشته با جو زمين برخورد كرده و مى سوزند. در اين هنگام ما مى توانيم برخورد شهاب ها با جو زمين را به صورت اجرامى نورانى ببينيم كه به اصطلاح در حال باريدن هستند.

يك شهاب سنگ  مى تواند قطعه اى از يك سيارك  نيز باشد. تكه هاى شهاب سنگ هايى كه از سيارك ها جدا مى شوند بيشتر از جنس آهن و سنگ هستند. تاكنون سيارك هاى تقريباً بزرگى با زمين برخورد كرده اند كه از جمله آنها مى توان به حفره معروف بزرگ آريزونا اشاره كرد كه حاصل برخورد يك سيارك كوچك در حدود ۲۵ هزار سال قبل است. در سال ۱۹۰۸ نيز شهاب سنگ بزرگى پس از عبور از جو زمين به جنگل هاى سيبرى برخورد كرد و قسمت بزرگى از اين جنگل ها را سوزاند.

هر ماهى از سال دوران بارش يك بارش شهابى است. به طور مثال در ماه آذر زمان بارش شهابى جوزايى در صورت فلكى جوزا ([wiki]Gemini[/wiki]) است و يا ماه مرداد زمان بارش شهابى برساووشى ([wiki]Perseus[/wiki]) در صورت فلكى برساووش است. اين بدين معنا است كه در آن ماه عمده شهاب هايى كه در آسمان مى بينيم در محدوده آن صورت فلكى قابل مشاهده است. هم اكنون كه ما در ماه آبان قرار داريم زمان دوره بارش شهاب هاى اسدى است كه در محدوده صورت فلكى شير(اسد) ديده مى شود. هر بارش شهابى در يك يا چندين شب به اوج بارش خود مى رسد، يعنى بيشترين مقدار بارش اتفاق مى افتد. رصدگران زمان اوج هر بارش را به صورت روز و ساعت محاسبه مى كنند و ميزان بارش شهابى را در يك ساعت به دست مى آورند. (ZHR Zenithal Hourly Rate) ميانگين بارش شهاب در طول يك ساعت است كه با اين حروف اختصارى نشان داده مى شود. به طور مثال گفته مى شود كه اوج بارش شهابى برساووشى در شب ۲۲ مرداد و ساعت اوج بارش (بيشترين ميزان مشاهده شهاب) ساعت يك بامداد است و ZHR آن ۵۰۰ شهاب است.

بارش شهابى اسدى از جمله مهم ترين بارش هاى شهابى در طول سال است كه بازه آن در ماه آبان است و در روزهاى پايانى اين ماه بارش به اوج خود مى رسد. محدوده مشاهده بارش هاى اسدى در اطراف صورت فلكى شير(اسد) است. شهاب هاى اسدى جزء سريع ترين شهاب ها هستند و به همين دليل به شكل نور سفيدرنگى ديده مى شوند. سرعت اين شهاب ها بين ۷۰ تا ۷۵ كيلومتر در ثانيه است.

 

• تاريخچه  رصد بارش شهابى اسدى
براى نخستين بار منجمان مصرى در سال ۹۰۲ ميلادى، بارش شهابى اسدى را رصد كردند. آنها بارش شهاب ها را به سقوط باران گونه ستاره ها تشبيه كردند. در بارش هاى بعدى منجمان چينى، ژاپنى، پرتغالى، فرانسوى و منجمان مسلمان (بارش ۱۲۰۲ ميلادى) بارش اسدى را ثبت كردند.

در واپسين سال قرن هجدهم بسيارى از دريانوردان و ساكنان آمريكا بارش پربار اسدى آن سال را رصد كردند. در سال۱۸۳۳ ميزان بارش شهاب هاى اسدى در ساعت اوج خود به هزاران عدد شهاب رسيد. مردمى كه در آن زمان شاهد اين بارش بودند فكر مى كردند كه دنيا به پايان رسيده است و همه چيز در حال نابودى است. اما منجمان كه مى دانستند اين واقعه بارش شهابى است با مشاهده دقيق شهاب ها، كانون بارش را مشخص كرده و ميزان شهاب ها و زمان اوج شها ب باران را به دست آوردند.

«هاينريش اولبرس» چهار سال بعد در سال ،۱۸۳۷ با بررسى بارش هاى اسدى در دهه هاى گذشته، دوره فعاليت اين بارش را ۳۳ يا ۳۴ سال تعيين كرد. در روزهاى پايانى سال۱۸۶۵ «ارنست تمپل» دنباله دارى را از قدر ظاهرى شش در صورت فلكى خرس بزرگ (دب اكبر) كشف كرد. در ابتداى سال بعد منجمى در رصدخانه  هاروارد با نام «تاتل» نيز به طور مستقل موفق به كشف اين دنباله دار شد. بدين ترتيب اين دنباله دار به اسم هر دو منجمى كه آن را در يك محدوده زمانى كشف كرده بودند گذاشته شد. دنباله دار «تمپل- تاتل» در دوازدهم ژانويه ۱۸۶۶ به حضيض خود رسيد. در سال هاى ۱۸۹۹ و ۱۹۳۳ بر خلاف پيش بينى ها تعداد شهاب هاى بارش اسدى كم بود. علت آن اثر اختلالات گرانشى دو سياره مشترى و زحل بود كه گاهى باعث دور شدن توده ذرات دنباله دار از مدار زمين مى شود. بارش اسدى در سال ۱۹۶۶ بسيار پربار بود. در اين بارش در مدت كوتاهى آسمان پر از شهاب هايى بود كه با جو زمين برخورد مى كردند. در آمريكاى شمالى رصدگرانى بودند كه بيش از ۳۰شهاب را در يك ثانيه در گزارش هايشان به ثبت رسانده بودند.

دنباله دار «تمپل- تاتل» در آخرين گذر خود در ۹ اسفند ۱۳۷۷ به حضيض مدارش (نزديك ترين فاصله با زمين) رسيد. در اين سال اوج بارش در سپيده دم ۲۶ آبان يعنى ۲۰ ساعت زودتر از زمان پيش بينى شده، رخ داد و برنامه ريزى بسيارى از رصدگران شهاب را به هم ريخت و افراد زيادى نتوانستند اوج اين بارش را مشاهده كنند. علت اين اتفاق برخورد رشته اى از ذرات به جا مانده از گذر دنباله دار «تمپل- تاتل» در سال۱۳۳۳ ميلادى با زمين بود. اين توده داراى ذرات بزرگترى بود كه در نتيجه تعداد آذر گوى هاى آن بيش از حد معمول بود. در سال ۱۳۷۸ ميزان بارش شهاب هاى اسدى در ساعت اوج خود به ۳۷۰۰ شهاب رسيد. بسيارى از ساكنان غرب آسيا از جمله مردم ايران توانستند اين شهاب باران بى نظير را در آسمان مشاهده كنند. در سال ۱۳۷۹ تعداد ميزان بارش شهاب ها در زمان اوج بارش ۵۰۰ و در سال هاى ۱۳۸۰ و۱۳۸۱ بارش اسدى به حدود ۳۰۰۰رسيد. بر طبق پيش بينى ها دوره رگبارهاى شهاب هاى اسدى به پايان رسيده است.