[Zohreh Gholami]

رئالیسم اخلاقی

"تیموتی گارتون اَش" تاریخ دان و روزنامه نگار انگلیسی در نقطه اوج "انقلاب های مخملی" این پرسش را مطرح کرد که "آیا بن لادن با انفجار برج های دوقلو موجب پیشرفت دموکراسی شد؟" وی البته این سوال را با توجه به پیامدها و عواقب نیندیشده و ناسنجیده عمل تروریستی "بن لادن" مطرح و به شان اصلی علوم انسانی و بویژه جامعه شناسی اشاره کرد که رسوخ در توابع "ناخواسته" و "نامقصود" عمل اجتماعی است.

سخن فوق را می توان به عنصر نیندیشیده در دکترین "جنگ با تروریسم" بسط داد و پرسید که "آیا عملکرد جرج بوش در اشغال افغانستان و عراق موجب تضعیف تروریسم شد و فرصت تازه و بی نظیری در جهت بسط صلح، امنیت و دموکراسی در منطقه فراهم کرد؟" علاوه بر آن ایرانیان باید بررسی کنند که "آیا اشغال نظامی دو همسایه در جهت تحکیم منافع ملی آنان بوده است؟" و "آیا با سقوط دو دشمن بزرگ طالبانی و صدامی از "فرصت" مذکور استفاده قابل قبولی به سود امنیت ملی ما به عمل آمده است؟"

روشن است که یک رخداد سیاسی هر قدر هم بزرگ باشد، به تنهایی دوران ساز و یا دوران سوز نیست، بلکه در بستری که شرایط عینی، عملکرد نخبگان سیاسی،گرایش شهروندان و نیز وقایع بعدی و همبسته با آن واقعه آماده می کنند، می تواند "دوران ساز" یا "دوران سوز" شود. با وجود این می توان گفت در اثر جنایت تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ (۲۰ شهریور ۱۳۸۰) و نیز در سایه عملکرد دو "بازیگر دولتی" (آمریکا) و "بازیگر غیردولتی" (القاعده) و در پرتو تأملات عمیق سیاسی ناظران جهانی نسبت به تبعات آگاهانه و ناآگاهانه جنایت مذکور، اگر نگوییم همه چیز، باید گفت بسیاری از امور به "دوران قبل از یازده سپتامبر" و "عصر پس از یازده سپتامبر" تقسیم می شود.

به منظور درک روشنتر نقش "دوران ساز" (یا دوران سوز) فاجعه یازده سپتامبر و پیامدهایش می توان آن را با رخداد عظیم دیگری که در پاییز داغ سال ۱۹۸۹ میلادی (۱۳۶۸ شمسی) به وقوع پیوست و به فروپاشی دیوار برلین منجر شد، مقایسه کرد و پرسید که "آیا فروپاشی برج های دوقلو فرآیندی را که در امتداد فروریزی دیوار برلین به وقوع پیوست تقویت کرد، یا به قطع یا کُند کردن آن انجامید؟" آیا گفتمان هایی نظیر "جامعه مدنی"، "دموکراسی"، "حقوق بشر"، "شفافیت"، "شکستن دیوارهای آهنین"، "بازسازی"، "اقتصاد بازار" و ... که در فضای فروپاشی دیوار برلین بر زبان ها افتاد و به دلربایی روشنفکران و نخبگان و شهروندان جهان پرداخت، در دوران پس از یازدهم سپتامبر نیز همچنان جذابیت خود را حفظ کرده است؟

این سوال را می توان دقیق تر مطرح کرد و از نقشی که فروپاشی دیوار برلین و در امتداد آن فروپاشی دیوار آهنین "امپراتوری از برلین تا ارس"، در "به موزه سپردن کمونیسم" و گفتمان های تمامت خواه همبسته با آن ایفا کرد، پرسید که "آیا عبور استعلایی از گفتمان چپ لنینی که در امتداد فروپاشی دیوار برلین محقق گردید، با سقوط برج های دوقلو ادامه یافت، یا عملکرد شش ساله کاخ سفید به رشد همه اشکال افراطی گری بویژه افراطی گری دینی منجر شد؟" آیا دموکراسی، صلح و حقوق بشر جاذبه خود را نزد جهانیان از دست داده اند؟

یکم. برای دادن پاسخ ابتدا به آن همبستگی اشاره می کنیم که در فضای فروپاشی دیوار برلین به وجود آمد و در لحظات آغازین فروپاشاندن تروریستی برج های دوقلو به اوج خود رسید. این دو واقعه فقط در لحظات آغازین خود همبستگی مشابهی پدید آوردند و جهانیان، همچنانکه در پاییز ۸۹ به ستایش پیروزی آزادی و دموکراسی بر نظام های تک حزبی و تک صدا پرداختند، در سپتامبر ۲۰۰۱ نیز در سوک قربانیان و شهروندان یکی از دموکراسی های بزرگ جهانی نشستند، اما دیری نپایید که اقدامات جنگ طلبانه کاخ سفید شکافی عظیم و پُرناشدنی در این همبستگی پدید آورد و همزمان با آن جوانه های دموکراسی و صلح که بر فراز ویرانه های دیوار برلین و در امتداد همان مسیر در دنیایی بدون "بلوک شرق استالینیستی" روییدن گرفته بود، در برخی کشورهای منطقه کُند شد و چشم اندازی از جنگ داخلی بسیاری از کشورها از جمله افغانستان، عراق، فلسطین و لبنان را فراگرفت.

در حقیقت هنگامی که "ریگان" در برلین غربی رو به دیوار کرد و گفت: آقای گورباچف اگر راست می گویی و در رفرم های خود مصمم هستی، "دیوار برلین را فروریز!"، علاوه بر افکار عمومی غرب، کلیسا و پاپ را پشت سر خود داشت که در عین حال منشاء لهستانی او موجب دلگرمی جامعه مدنی ضدکمونیستی لهستان و بلوک شرق بود.

افزون بر آن مخالفت با کمونیسم مستبد روسی منحصر به پاپ و جهان غرب نمی شد. در این سوی قضیه نیز رهبر فقید انقلاب با همه مخالفت خود با "ریگان"، از منظری کاملاً مستقل در نامه معروف خود به "گورباچف" به استقبال رفرم های او رفت و خواهان بسط آنها تا منتهای منطقی خود، یعنی نفی الحاد و ماتریالیسم شد. مسلمانان دنیا نیز همچون بودائیان، هندوها، پیروان شینتو و ... در سراسر جهان از فروپاشی یک امپراتوری بسته و آزادی کش خشنود شدند، اگر چه بعضاً نگران تک قطبی شدن جهان بودند.

اما هنگام تهاجم ارتش آمریکا به عراق، پاپ به وضوح با این تجاوز مخالفت کرد و بسیاری از شهروندان کشورهای اروپایی و حتی در خود آمریکا نیز مخالفت خود را با این حمله با تشکیل اجتماعات میلیونی اعلام کردند. "ناتو" نیز با حمله به عراق مخالفت کرد. اتفاق مهمی افتاده بود. اکنون دیگر تنها چپ مارکسیستی دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی (۴۰ و ۵۰ شمسی) نیست که توطئه های "امپریالیستی" آمریکا را محکوم می کند. بلکه افکار عمومی ملل مختلف، هنرمندان، روشنفکران، فرهنگیان و در یک کلام جنبش هواخواه صلح است که شهرها، رسانه ها، کانون های علمی وادبی و هنری و دانشگاهی جهان و آمریکا را در مخالفت با جنگ به تسخیر خود درآورده اند. به بیان روشن امروزه تنها بقایای "چه گوارا" و "هوشی مین" و "مسعود احمدزاده" و "جرج حبش" نیستند که "امپریالیسم آمریکا" را محکوم می کنند و کاخ سفید نه به زبان "ماتریالیسم دیالکتیک" و "زیر بنا روبنا" و "اردوگاه کار اردوگاه سرمایه" بلکه به زبان صلح و حقوق بشر و دموکراسی و با استناد به آمار "آواره شدن دو میلیون عراقی خارج از عراق"، "محدود شدن برق رسانی به مدت ۶ ساعت در بغداد" و "کشتار ده ها هزار نفری شهروندان عراقی" است که نه فقط در دانشگاه ها و محافل چپ گرای آمریکایی، که در دل کنگره ایالات متحده نیز محکوم می شود. اکنون نه استدلال کمونیستی که حجت صلح خواهی، حقوق بشرطلبی و دموکراسی جویی است که جریان نقد عملکرد رهبران کاخ سفید را در جامعه مدنی و جامعه سیاسی آمریکا و نیز در مهم ترین دانشگاه های جهان و همچنین در نهادهای مدنی و احزاب و رسانه های صلح طلب دنیا شکل می دهد.

چنین مخالفتی بزرگ ترین نشانه آن است که جهانیان همچنان خواستار صلح، دموکراسی و حقوق بشرند و به همین دلیل با سیاست های جنگ طلبانه کاخ سفید مخالفند و آن را در جهت گسترش تروریسم و کشتار ناموجه انسان ها ارزیابی می کنند. به گونه ای که وقتی مطرح ترین و برجسته ترین کارشناسان و حتی مقامات ارشد سازمان سیا در CNN و BBC و CBS و ... ظاهر می شوند، اعتراف می کنند: "برخلاف آنچه آقای بوش می گوید نفرت از آزادی نیست که به نفرت جهانی علیه دولت آمریکا منجر شده بلکه این اقدامات دولت آمریکاست که ..." به همین دلیل می گوئیم هنوز اکثریت قاطع مردم جهان خواهان دموکراسی، حقوق بشر و صلح هستند، اگر چه هم زمان شاهد گسترش تروریسم، خشونت های فرقه ای، مذهبی، سیاسی و قومی و نقض گسترده حقوق بشر در بخش هایی از این کره خاکی هستند.

دوم. پرسش از چیستی تهدید یا فرصتی که ۱۱ سپتامبر و رخدادهای متعاقب آن در اختیار می نهد، دست کم می تواند سه پاسخ محتمل را به ذهن متبادر کند.
۱) تلاش برای کسب ژاندارمی منطقه و سرکوب رقبا.
۲) رقابت با "بن لادن" در جنگ با آمریکا و کوشش برای گرفتن پرچم ضدآمریکایی از دست او با "بن لادنیسم بیشتر و وسیع تر".
۳) "رئالیسم اخلاقی" در سیاست خارجه و آمادگی برای گفت وگو با همه اطراف مساله با حفظ فاصله خود با بوش و بن لادن و ایفای نقش صلح طلب و مروج دموکراسی و حقوق بشر.

گروهی بر این باورند که "سرنگونی طالبان و صدام توسط آمریکا یک فرصت طلایی برای اتحاد استراتژیک ایران و آمریکا بوجود آورد که متأسفانه از دست رفت" و بعضاً غبطه می خورند که چرا ایران از همان آغاز به عنوان "متحد آمریکا" مناسبات دوجانبه را تا آنجا بسط و تعمیق نداد که "به کمک آمریکا همه مخالفان ایران و شیعیان را در عراق سرکوب کند". به زعم آنان تاریخ نشان خواهد داد غفلت از فرصت اصلی زمانه ما، یعنی عدم همراهی با ارتش آمریکا در سرکوب "مخالفین ایران و شیعیان در عراق" تا کجا نابخشودنی بوده و چه فرصت بزرگی را از ایران و شیعیان سلب کرده است.

طرفداران اندیشه فوق با تلخیص وقایع شش سال اخیر به "سرنگونی صدام و طالبان" در این تصورند که گویا در پی تهاجم ارتش آمریکا بویژه به عراق هیچ واقعه دیگری به جز سرنگونی دو رژیم همسایه ما رخ نداده است. این دقیقاً همان نکته ای است که منتقدین درون حاکمیتی (حزب دموکرات) و حتی درون حزبی (حزب جمهوری خواه) بوش از آن غافل نیستند. به سخن واضح تبعات سوء اشغالگری بویژه در عراق بسیار فراتر از آن بوده است که رهبران کاخ سفید انتظارش را داشتند. هفته پیش ژنرال پیس رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا اعتراف کرد که "ما اشتباهات زیادی در تهاجم به عراق کردیم. از جمله تصور می کردیم مردم وارتش عراق به استقبال ارتش آمریکا خواهند آمد". مهم تر از اعترافاتی از این قبیل، فقدان چشم انداز روشنی درباره آینده عراق است. خروج ارتش ایالات متحده جنگ داخلی و به احتمال قوی تجزیه عراق را در پی خواهد داشت که به نوبه خود معضلات و الزامات جدیدی را به منطقه تحمیل می کند. تداوم حضور ارتش آمریکا نیز جز گسترش تروریسم و افزایش خشونت ورزی و فرقه گرایی نتیجه ندارد. آمریکا در عراق شکست خورده است. این سخن کنگره ایالات متحده است نه مخالفین کمونیست آمریکا.

بر این اساس تصور کنید در فضایی که سیاست های غلط دولت کنونی آمریکا از صافی انتقادهای ژرف و همه سویة صلح طلبان و فعالان حقوق بشری عبور کرده و به مخالفت عمومی در سطح جهان و از جمله در خود ایالات متحده راه برده است، چه بر سر ایران و منافع ملی ایران می آمد چنانچه از همان آغاز کشور ما به عنوان "شریک جرم آمریکا" دستان خود را در "انسان کشی" و بویژه در "سنی کُشی" و "عرب کُشی" در عراق آلوده می کرد که البته به چیزی جز بنیان گذاری جنگ های چندین ده ساله مذهبی و قومی در عراق، ایران، لبنان و ... نمی انجامید. امری که به نوبه خود "ایران" و "شیعه" را برای قرن ها تهدید و تضعیف می کرد.

پیروان تز "اتحاد استراتژیک با آمریکا در اشغال عراق" فراموش می کنند که ایالات متحده با وجود این سطح از قدرت نظامی، اقتصادی و سیاسی، اما با این دکترین امنیتی، در باتلاقی فرو رفته است که نه به "متفق استراتژیک" که به "شریک جرم" نیازمند است تا همه مخالفان اشغالگری عراق را سرکوب کند. نمونه بارز این روحیه، در مناسبات آمریکا و ترکیه به چشم می خورد که از لحظه "رد لایحه عبور لشکر چهارم و گشایش جبهه شمال" توسط مجلس ترکیه در مارس ۲۰۰۳ (فروردین ۱۳۸۲) دولت و نظامیان ترکیه یعنی متحدان نیم قرن اخیر آمریکا احساس می کنند بازیگران عشیرتی و قومیتی همسایه اش مقبولیت و ارج و قربی برتر از "دوستان قدیمی" در کاخ سفید پیدا کرده اند؛ کشوری که عضو "ناتو" و "متحد استراتژیک آمریکا" است.

طرفداران مشی فوق از درس هایی که این روزها در آکادمی های نظامی آمریکا، در فضای سقوط رامسفلد تدریس می شوند غفلت می کنند و به این ترتیب بی توجهی خود را از مضمون اصلی دوران کنونی، یعنی "عصر جامعه اطلاعاتی و ارتباطی" به نمایش می گذارند؛ امروز همه چیز در برابر چشمان جهانیان رخ می دهد. در چنین جهانی نه تنها همکاری با آمریکا در اشغال یک کشور بلکه یک جنایت جنگی در محدوده ای بسیار کوچک، هر لحظه در شرف "آنتنی" و "دوربینی دیجیتالی" شدن است و نفرتی عمیق و ریشه دار در اذهان و حافظه تاریخی ملت ها برای همیشه حک می کند.

دقت شود که لشکرکشی های آمریکا پیش از "عصر جامعه اطلاعات" و بدون حضور دوربین ها رخ می داد و کثیری از جنایات استالین در تبعید میلیونی تاتارها و چچن ها و آذربایجانی ها و مداخلات نظامی "ستاد زحمتکشان جهان" در چکسلواکی و مجارستان در همان "محیط عملیاتی بسته" به وقوع می پیوست.

آنان که به نام "منافع ملی" از اتحاد استراتژیک با آمریکا در سرکوب مخالفان دولت کنونی عراق دفاع می کنند بهتر است نیم نگاهی به مباحثات حاد و هیجان انگیزی که این روزها در درون هیأت حاکمه آمریکا و در کنگره و نیز در فضای کارشناسی "پنتاگون" و "سیا" درباره خروج از عراق طنین افکن شده است، بیفکنند و به این پرسش پاسخ دهند که پس از خروج نیروهای آمریکایی چه چیزی بر سر به اصطلاح "شرکای" آمریکا در "اشغال" یا در"سرکوب"یا در هر دو مورد می آمد و این کدام "منافع ملی" است که ایران را به عنوان یک "جزیره مستقل شیعی" و در تضاد با اهل سنت که اکثریت جهان عرب و ترک و کرد و پشتو و بلوچ و ... را تشکیل می دهند، ترسیم می کند و نمی تواند براساس "دموکراسی در خانه و صلح با همسایه و جهان" تعریف شود. آیا در دنیای امروز اساساً می توان همچون قرن سپری شده، "منافع ملی" را مستقل از صلح و دموکراسی و حقوق بشر و در سرکوب مخالفان عقیدتی وسیاسی خود تعریف کرد؟

همکاری با ارتش آمریکا در اشغال عراق، در حالی که نه شورای امنیت سازمان ملل آن را تصویب کرد و نه "ناتو" به آن رای داد و با مخالفت افکار عمومی جهانی روبرو بود و امروز طنین نامشروع و ناکارآمد بودن آن حتی در کنگره آمریکا شنیده می شود، چه سودی برای ما داشت جز آنکه ما را هم شریک این تجاوز غیر قانونی و غیراخلاقی و با دامنه تحولات پیش بینی ناپذیر (از جمله جنگ داخلی و تجریه عراق) می کرد؟ به تجربه ترکیه نگاه کنید: متحد استراتژیک آمریکااست امادر اشغال عراق شریک نشد و نفرت افکار عمومی ترکیه و جهان را متوجه خود نکرد.

در همین جا یادآوری این نکته لازم است که تأثیر ویرانگر و فرصت سوز عملکرد بعد از ۱۱ سپتامبر "جرج بوش" به تقویت آن دیدگاه ارتجاعی در ایران راه برد که علت فروپاشی شوروی و رفرم های گورباچفی را نه ناکارآمد و عنکبوتی بودن نظام های دیکتاتور و تمامت خواه و نه سلب آزادی های سیاسی و مذهبی و ملیِ مللِ دربند، بلکه توطئه آمریکا می خواند و شبیه سازی "خاتمی گورباچف" را به اسم رمز عملیات نظامی، تبلیغاتی و روانی ضداصلاحات در میهنمان تبدیل کرد.

در نقد دیدگاه دوم نیز باید گفت در جهان معاصر، امکان اینکه دولتی نقش "بن لادن" را به عهده بگیرد و جای "القاعده" بنشیند، وجود ندارد. نه فقط ایران، بلکه چین و روسیه نیز نمی توانند چنین نقشی را در تقابل با آمریکا برای خود ترسیم کنند. چنین وضعیتی، فضای بین المللی را میلیتاریزه کرده، به جنگ طلبان آمریکایی این امکان را می دهد که هر نوع تجاوز و توسعه طلبی و جنگ جویی را مشروع بنامند تا تروریست هایی را که به سطح دولت ارتقا یافته و احیاناً به سلاح های کشتارجمعی مجهز شده اند، نابود کنند، حتی اگر لازم باشد با استفاده از سلاح های مرگبار اتمی. مگر ۶۳ سال پیش کاخ سفید دستور استفاده از چنین بمب هایی را در ژاپن صادر نکرد و در فاصله کوتاهی چند صدهزار نفر را نکشت و مجروح نکرد؟

ایفای چنین نقشی در عصر جنگ سرد نیز محل تردید است، چه رسد به جهان تک قطبی کنونی و بیشتر به خودکشی می ماند تا دکترین امنیت ملی یک کشور. در هر حال نه ملت ایران خواهان ایفای چنین نقشی است، نه دولت ایران تاب تحمل پیامدهای چنین راهبردی را دارد و نه تأمین امنیت و منافع ملی ما نیاز به چنین ماجراجویی هایی دارد.از آنجا که این دیدگاه در جامعه طرفدارانی اندک دارد، اگر چه اقتدارگراهایی آن را پیگیری می کنند. نیاز به نقد جدی ندارد.

اما راه سوم متضمن بیشترین سازگاری با منافع ملی ما بوده، مراحل آغازین آن در دوران آقای خاتمی طی شد و امروز باید تا منتهای منطقی ایده "گفتگوی تمدن ها" و "ائتلاف برای صلح" پیش رفت. دو تز فوق می توانست تصویر متمدنی از ایران به عنوان "کشوری دموکرات، صلح طلب و میانجی" به جهانیان ارائه دهد و راه گفتگو بین همه طرف های درگیر را بگشاید.

بر پایه چنین رویکردی نباید کشورمان در "جانب" یکی از طرف های درگیر قرار گیرد و با ویتنامیزه کردن منطقه ایران را به سرزمین سوخته تبدیل می کند یا وارد میدان جنگ های درازمدت مذهبی و قومی شود، یعنی نه به ارتقای الگوی "بن لادنیسم" از سطح "بازیگری غیردولتی" به "بازیگری دولتی" بپردازد و نه برچسب اشغالگری، سنی کشی و عرب ستیزی را بپذیرد. راهبرد اصلاح طلبانه خاتمی متضمن هزینه های گزینه های اول و دوم نیست و در عین حال به جای ایفای نقش "سرکوبگر" یا "یاغی علیه آمریکا" نقشی صلح طلب، منجیانه و انسان دوست به کشورمان می دهد.

در واقع همچنان که در آغاز هزاره جدید و بر فراز رفیع ترین کرسی سازمان ملل رئیس جمهور کشورمان، نه فقط به عنوان نماینده یک واحد ملی بلکه به مثابه نماینده یک حوزه وسیع تمدنی ایرانی اسلامی، پیشنهاد خود را در زمینه "گفت وگوی تمدن ها" به منظور تحقق فردایی بهتر برای جهانیان ارائه کرد و دنیا آن را پذیرفت، می توان و باید آن راه را ادامه داد. حال آنکه، با کمال تأسف، اکنون در سایه به هرز دادن آن سرمایه عظیم انسانی و بین المللی، به ویژه در پرتو سیاست های غلط دو سال اخیر، کار به جایی رسیده است که نفس آمادگی دولت آمریکا برای مذاکره با ایران، با وجود شرایط تحقیر کننده ای که به میهن ما تحمیل کرده است، از جمله تحریم گسترده اقتصادی ایران، در اسارت نگه داشتن پنج مأمور کشورمان در عراق، تجرّی جرج بوش تا مرز "تروریستی" اعلام کردن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، سرمایه گذاری عظیم تبلیغاتی و ایجاد پایگاه بزرگ اطلاعاتی در امارات متحده علیه جمهوری اسلامی و ...، یک "موفقیت بزرگ" ارزیابی می شود. وقتی پیشنهادهای "گفتگوی تمدن ها"، "ائتلاف برای صلح" و "تبدیل معاند به مخالف" به برنامه ای جدی در سیاست خارجی کشورمان تبدیل نشود، کسانی "منافع ملی" را به گونه ای تصویر خواهند کرد که نتیجه ای جز "جنگ تمدن ها"، "ائتلاف برای جنگ"و تبدل "مخالف به معاند" و "معاند به محارب تمام عیار" ندارد یا "ایران" جای "بن لادن" را می گیرد.

سوم. مباحثی که در ششمین سالگرد جنایت ۱۱ سپتامبر حتی چهره های برجسته ای از جمهوری خواهان را به دنبال خود کشاند، پرسشی کاملاً متفاوت از پیروان "نحله ژاندارمی" یا "فرقه بن لادنیسم شیعی" را مطرح کرد. اکنون در خود آمریکا و در هسته مرکزی هیأت حاکمه کنونی ایالات متحده این سوال مطرح شده که بوش چرا اینقدر بی کفایت است؟

اگر سؤال مذکور را به پرسشی که در آغاز این مقاله درباره چیستی تهدیدها و فرصت های شرایط کنونی مطرح کردیم متصل کنیم، سؤالی جدید و دقیق از دل آن استخراج می شود؛ "در بی کفایتی آقای جرج بوش چه تهدید و چه فرصتی برای منافع ملی کشورمان نهفته است؟"

بسیاری از دموکرات های آمریکا و منتقدان درون حزبی آقای بوش می گویند بی کفایتی او باعث شده است تا ایران به یک قدرت منطقه ای تبدیل شود و اگر آمریکا از عراق خارج شود، ایران پیروز اصلی این میدان خواهد بود. اعلام بی کفایتی رئیس جمهور کنونی آمریکا و اعتراف به شکست آن کشور در عراق می تواند سم مهلکی باشد که در کریستالی خوش تراش عرضه می شود و ممکن است طنین هوش ربای آن ذهن و ضمیر اقتدارگرایان را به تسخیر درآورد. زهر و سم جنگ افروزانه این سوال و نگاه وضعیتی خطرناک در منطقه ایجاد کرده و ممکن است کاخ سفید را به تاکتیک "فرار به جلو" تشویق کند، یعنی برای فرار از انتقادهای گسترده علیه خود و تحت الشعاع قرار دادن شکست آمریکا در عراق که از ابتدا غلط بود، دست به ماجراجویی جدید بزند و جنگی "کم شدت" با هدف "کاهش توان منطقه ای ایران" آغاز کند.

بر این اساس آنچه عجالتاً آن را "رئالیسم اخلاقی" در سیاست خارجه می خوانیم، در همین نقطه معنا می یابد. چرا که در شرایط کنونی ارائه تصویر "قدرت منطقه ای" از ایران در افکار عمومی جهانی و در آمریکا، بدون اینکه پشتوانه و اقتدار اخلاقی، دموکراتیک و صلح طلبانه بر این گفتمان بار شود، به شدت خطرناک است. "ای بسا شه را بکشته فرّ او"! در شرایط کنونی قدرت یا قدرت نمایی منطقه ای ایران تنها هنگامی می تواند به سود امنیت ملی در درجه اول و سپس به نفع مصالح و منافع ملی کشورمان عمل کند که توأم با اقتداری اخلاقی و معنوی باشد. نباید فراموش کنیم که در آستانه تهاجم آمریکا به عراق در هر دو جنگ اول و دوم خلیج فارس تا کجا در مورد "قدرت" ارتش صدام مبالغه می شد.

به نظر ما قدرت واقعی کشورمان را نباید در عوامل و مؤلفه هایی جستجو کرد که این روزها کارشناسان و منتقدان حکومتی آقای بوش ترسیم می کنند که با آنتنی شدن آنها، هم افکار عمومی جهانی، بویژه در آمریکا مستعد تجاوز به ایران می شود و هم دامنه توهم و وهم اندیشی اقتدارگراهای ایرانی افزایش می یابد. برعکس قدرت ایران در توان الگوسازی و صلح سازی آن برای همه کشورهای منطقه و در توان میانجی گری و مسقف کردن همه طرف های درگیر قضیه به سقف گفتگوی واحد و به ویژه در توان کشاندن افراطیون هر دو طرف قضیه به یک گفتگوی وسیع منطقه ای است؛ مذاکره ای گسترده که نه فقط در برگیرنده بازیگران دولتی در همسایگی ما و نیز در سطح جهان باشد، بلکه طرف دیگر ماجرا یعنی بازیگران غیردولتی کنونی را به پای میز مذاکره بکشاند.

به نظر می رسد پیروان "اتحاد استراتژیک با آمریکا برای سرکوب نیروهای مخالف ایران و شیعیان در عراق" و نیز طرفداران "بن لادنیسم شیعی" هنوز در عصر جنگ سرد متوقف شده اند و از این نکته غافلند که اکنون اگرچه "بازیگران دولتی" نقش مهمی را در صحنه سیاست بین المللی رقم می زنند، اما در جهان جهانی شده امروز، "بازیگران غیردولتی" در سایه بهره وری از امکانات "جهانی شدن" و بویژه جهانی شدن تکنولوژی اطلاعاتی و ارتباطی، قدرتی فزاینده یافته اند و دولت ها، هر قدر بزرگ، نمی توانند آنها را به حساب نیاورند. مهم تر آنکه هویت خواهی (شیعه، سنی و قومی) نیز جزئی جدایی ناپذیر از این واقعیت جدید است که "دیگرستیز" شدن آنها به مراتب خطرناک تر از گذشته است و می تواند درگیری های خشن مرگبار ودرازمدت را به مردم منطقه تحمیل کند. باید توجه کرد جریان های افراطی کنونی "شورشیان ظفار" نیستند که شاه معدوم با کشاندن نیروهای ایرانی به آن سوی خلیج فارس آنها را به نیابت از آمریکا و انگلیس یا فلان سلطان عرب سرکوب کرد.

به این اعتبار دفع تهدیدی جهانی که از ناحیه لشکرکشی جرج بوش به خاورمیانه و رشد افراط گری جهانی در سایه آن متوجه منافع ملی کشورمان شده است، صرفاً با رعایت و تأمین حقوق و آزادی های شهروندان ایران زمین از یک سو و ایفای نقش صلح محور و دموکراسی طلب از سوی دیگر میسر خواهد شد و نه با تلاش برای ایجاد جامعه تک صدایی در داخل و ایفای نقش سرکوبی در حوزه ای که آمریکا آن را معین می کند و نه با تلاش برای تبدیل ایران به "مهم ترین و فوری ترین" مساله امنیت ملی ایالات متحده به گونه ای که کاخ سفید مخاطرات روسیه و چین را برای منافع ملی خود، تحت الشعاع روشن کردن تکلیف جمهوری اسلامی ایران بخواند.

بر این پایه می گوییم لزومی ندارد ما به تشکیل "کمیته امنیتی مشترک" با آمریکا در عراق تن دهیم، اگرچه می توانیم و باید به مذاکره با کاخ سفید درباره مسائل مورد علاقه طرفین بپردازیم، همچنانکه به دور از خردورزی است که خود را در تیررس ابرقدرتی زخم خورده و عصبانی قرار دهیم تا خدای ناکرده به ماجراجویی علیه میهن و مردم ما بپردازد.در همین جابه اقتدارگراها هشدار می دهیم. حتی اگر ما بتوانیم ایران را به ویتنامی دیگر برای آمریکا تبدیل و در صورت درگیری نظامی، ضربات و تلفاتی بیشتر از ویتنام به آمریکایی ها وارد کنیم، باید به این پرسش پاسخ دهیم که در پایان از ایران چه خواهد ماند؟ آیا کسی می تواند حتی تمامیت ارضی کشورمان را که در طول تاریخ قبض و بسط فراوان داشته است، تضمین کند؟ امنیت عمومی و ملی چطور؟ به نظر ما حاصل چنین نبرد احتمالی زمین سوخته ای است فاقد هرگونه توجیه برای امروز و آینده ایران. سیاست صحیح جمهوری اسلامی در عصر حاضر"عبور از ویتنام" است، نه "ویتنامیزه کردن ایران و منطقه".


● نتیجه:
۱۱ سپتامبر می تواست نقطه آغاز همبستگی جهانی علیه تروریسم و بنیادگرایی و تبعیض های گوناگون مذهبی، قومی، منطقه ای در آغاز هزاره سوم میلادی باشد و "گفت وگوی تمدن ها" را تقویت کند، اما عملکرد "نامشروع" و "ناکارآمد" جنگ طلبان آمریکایی از یک طرف و اقدام های تروریستی "القاعده" از طرف دیگر موجب شد ۱۱ سپتامبر بیش از آنکه سرآغاز همبستگی جهانی علیه "تروریسم" و هر نوع خشونت ورزی و کشتار انسان های بی گناه باشد و آنها را تضعیف کند، به رشد شان بینجامد. به علاوه دیکتاتوری های بعثی و طالبانی جای خود را به اوضاع آشفته و ناامید کننده ای داده اند که معلوم نیست درگیری های اطراف مساله تا چه زمان ادامه خواهد یافت و چه خساراتی برجا خواهد نهاد.

به نظر ما مذاکره با کاخ سفید مفید بلکه ضروری است اما اولاً این گفت وگوها باید معطوف به حل تنش ها و افزایش اعتماد طرفین به یکدیگر باشد، نه اینکه فقط درباره عراق مذاکره کنیم. مذاکراتی که نتیجه اش تأمین امنیت ملی و تمامیت ارضی کشور، امکان جلب بیشتر سرمایه گذاری خارجی، کاهش نرخ ضریب بیمه جهانی، گسترش صنعت توریسم وافزایش تعداد گردشگران خارجی، همکاری و رشد علمی و فنی و ترسیم آینده ای امن و آزاد برای ایران باشد. بله! می توان با کاخ سفید گفت وگو کرد و به تعامل با دولت آمریکاپرداخت بدون آنکه مجبور باشیم نقش سرکوبگر در عراق بازی کنیم. همچنان که بسیاری از متحدان آمریکا در ناتو از شرکت در اشغال عراق خودداری کرده اند.

درباره عراق و حتی در مورد افغانستان باید از موضعی صلح طلب و ضدتروریسم و ضدجنگ و خشونت، نه از موضعی فرقه ای و حساسیت برانگیز، طرفین قدرت را (شامل اقلیت محذوف) به مذاکره فراخوانیم و بکوشیم ائتلافی از نمایندگان همه جناح های مؤثر و واجد پایگاه مردمی و البته در چارچوب قواعد و قوانین روشن و دموکراتیک برای اداره کشور تشکیل دهیم. جمهوری اسلامی ایران به دلیل سوابق تاریخی، دینی و فرهنگی و نیز به علت قدرت و اقتدار منطقه ای و نفوذ در اکثر طرفدارهای درگیر در جایگاهی قرار دارد که بتواند حتی نیروهای افراطی مخالف خود را به پای میز مذاکره و قبول موازین دموکراتیک بکشاند. این همان نقش تاریخی است که در صورت فوت شدن، آیندگان ما را سرزنش خواهند کرد. چنین ائتلافی می تواند به صلح طلبان آمریکایی نیز اطمینان دهد که خروج نیروهای ایالات متحده به معنای پیروزی ایران به تنهایی نیست، بلکه همه اطراف درگیری از آن بهره مند خواهند شد. همچنان که جنگ داخلی و تجزیه سرنوشت محتوم و اجتناب ناپذیر اشغالگری آمریکا نیست که کاخ سفید را مجبور به انتخاب بازی باخت باخت در منطقه کند. اکنون که واشنگتن شکست خورده است، دشمن فرضی آن، یعنی ایران هم باید لطمات جبران ناپذیری بخورد تا همه به یک اندازه از تصمیم ماجراجویانه و غلط آقای بوش در اشغال عراق آسیب ببینند.

به نظر ما در شرایطی که اشغال عراق، موضع کاخ سفید را به شدت تضعیف کرده است، نباید فرصت سوزی کرد و با سرمستی از ضعف بزرگ ترین قدرت جهانی، کشور را دچار تحریم و مخاطرات بزرگ کرد. به جای آن لازم است با خردمندی کامل از فرصت استفاده کرد و کوشید با کاهش تنش بین دو کشور و با افزایش اعتمادسازی و گفت وگو درباره همه مسائلی که به امنیت یا منافع ملی ما مربوط است، از یک طرف و با تشویق اطراف درگیری به مشارکت در عرصه حکومت و فعالیت آزاد در جامعه مدنی، صلحی عادلانه وپایدار را در منطقه برقرار کرد. در این صورت و با افزایش قیمت نفت، ایران می تواند فرصت های از دست رفته گذشته را جبران کند و با سرعت به سوی توسعه اقتصادی علمی و فنی و نیز توسعه سیاسی، فرهنگی پیش رود و الگوی "توسعه دموکراتیک" را پیشاروی مردم منطقه قرار دهد.

حمله تروریستی ۱۱ سپتامبر به اجماع جهانی درباره "گفت وگوی تمدن ها" خلل وارد کرد. راه ترمیم آن ارجاع دیگری درباره "گفت وگو" و "صلح " است تا جایگزین سیکل معیوب "تروریسم جنگ" شود.

     

مصطفی تاج زاده و نادر صدیقی

جعبه متن

منبع: طراوت