قبل از معرفي انواع ماليات بر ارزش افزوده، لازم است كه مفهوم «توليد ناخالص داخلي» مطرح شود. توليد ناخالص داخلي، ارزش پولي كليه ي كالاها و خدمات توليد شده در يك كشور، بدون توجه به مليت صاحبان اين عامل،‌ در يك دوره ي معين (دوره ي يكساله)، به قيمت جاري مي‌باشد. براي محاسبه «توليد ناخالص داخلي» از دو روش زير استفاده مي‌شود:

الف- «روش ارزش افزوده به قيمت عوامل توليد» كه، حاصل جمع كليه ي ارزش افزوده‌هاي ايجاد شده، توسط تمامي بخشهاي اقتصادي يك كشور با كسر كارمزد احتسابي، مي‌باشد.

ب- «روش مخارج به قيمت بازاري» كه، از حاصل جمع كليه ي هزينه‌هاي مربوط به بخش خصوصي و دولتي، مخارج سرمايه‌گذاري و خالص صادرات در يك اقتصاد، بدست ‌مي‌آيد. در نظام ماليات بر ارزش افزوده، براي مشخص نمودن پايه ي مالياتي از توليد ناخالص داخلي به «روش مخارج به قيمت بازاري» استفاده مي‌شود.

1) ماليات بر ارزش افزوده از نوع توليدي: در روش «ماليات بر ارزش افزوده از نوع توليدي»، ماليات كلي بر فروش اعمال مي‌شود. اين نوع ماليات هم بر كالاهاي مصرفي و هم كالاهاي سرمايه‌اي اعمال مي‌گردد. يعني به خريد كالاهاي سرمايه‌اي توسط بنگاه اقتصادي، اعتبار مالياتي تعلق نمي‌گيرد. از آنجايي که در ماليات بر ارزش افزوده از نوع توليدي، هزينه ي کالاهاي سرمايه‌اي نيز مشمول ماليات مي‌شود، ممکن است انگيزه ي سرمايه‌گذاري به دليل بالا رفتن هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري کاهش يابد. با وجود اينكه اين روش داراي پايه ي مالياتي گسترده‌اي است و باعث ايجاد درآمد بيشتر براي دولت مي‌شود، به دليل برخي از اهداف مدنظر از جمله نقش نظام مالياتي در تشويق به سرمايه گذاري، از اين روش صرف نظر شده است.

2) ماليات بر ارزش افزوده از نوع درآمدي: «ماليات بر ارزش افزوده از نوع درآمدي»، ماليات بر فروش توليد خالص كالاها مي‌باشد. در اين نوع از ماليات بر ارزش افزوده، استهلاک از پايهي ماليات کسر شده و سرمايه‌گذاري خالص مشمول ماليات مي‌شود. اين روش نسبت به روش ماليات بر ارزش افزوده ي توليدي، پايه مالياتي كوچكتري دارد اما همچنان به بخش توليد و سرمايه‌گذاري در اقتصاد، تحميل مي‌شود.

3) ماليات بر ارزش افزوده از نوع مصرف: «ماليات بر ارزش افزوده از نوع مصرف»، بر مبناي كالاها و خدمات مصرفي مي‌باشد، و کليه ي مخارج سرمايه‌گذاري ناخالص از پايه ي مالياتي حذف مي‌شود. در اين نوع ماليات بر ارزش افزوده، سرمايه‌گذاري و استهلاك از شمول پايه ي مالياتي خارج شده است؛ يعني در اين حالت بار مالياتي از توليد به مصرف انتقال يافته است. اين امر باعث بالا رفتن انگيزه ي سرمايه‌گذاري و توليد در اقتصاد مي‌شود. بنابراين اكثر كشورهاي اجرا كننده ي نظام ماليات بر ارزش افزوده از اين روش استفاده مي كنند. مقايسه سه نوع ماليات بر ارزش افزوده در بين سه نوع ماليات، ماليات بر ارزش افزوده از نوع توليدي، وسيعترين پايه ي مالياتي و ماليات بر ارزش افزوده از نوع مصرفي، كمترين پايه ي مالياتي را ايجاد مي‌كند. چون ماليات توليدي، خريدهاي ناخالص كالاهاي سرمايه‌اي (بدون مستثني كردن استهلاك) را شامل مي‌شود، موانعي در برابر سرمايه‌گذاري ايجاد مي‌كند. از آن گذشته، در صورتي كه محاسبه ي ماليات بر ارزش افزوده به روش صورت حساب انجام گيرد، در مورد آن دسته از فعاليت‌ها كه موفق به انتقال بخشي از هزينه‌هاي سرمايه‌اي خود به بعد شوند، وضع اين ماليات بر كالاهاي سرمايه‌اي، منجر به ماليات چند مرحله‌اي مي‌شود كه در ماليات بر ارزش افزوده از نوع درآمدي، اين مساله در حد كمتري به وجود مي‌آيد. در بين سه روش فوق، ماليات بر ارزش افزوده از نوع مصرفي، كه كمترين پايه ي مالياتي را ايجاد مي‌كند، يك ماليات عمومي بر مصرف است (در صورتي كه از اصل مبدا استفاده شود، خالص صادرات را نيز در بر مي‌گيرد). بنابراين، در بين سه روش مذكور، اكثر كشورها معمولا اين روش را بر مي‌گزينند. البته استفاده از اين روش، بالاترين نرخ ماليات را براي ايجاد بازده درآمدي مطلوب لازم دارد و به همين علت برخي كشورها كوشش مي‌كنند مبناي ماليات بر ارزش افزوده از نوع مصرفي را به وسيله ي ماليات پذيركردن بخشي از كالاهاي سرمايه‌اي گسترش دهند.

شاهين كرمپور
سایت امور مالیاتی