فقط متن | متن همراه با تصاویر

انجمن متا: طراحی سایت و سئو - دانلود قالب و تم - کریپتو

پزشکی، بهداشت، درمان، خانواده، مقاله (عمومی) => مقاله, Article => مقالات منابع طبیعی => نويسنده: Zohreh Gholami در قبل از ظهر 11:01:03 - 09/03/11

عنوان: بررسي عوامل زيست محيطي آلودگي هاي نفتي در خليج فارس بر روي زنجيره غذايي
رسال شده توسط: Zohreh Gholami در قبل از ظهر 11:01:03 - 09/03/11
بررسي عوامل زيست محيطي آلودگي هاي نفتي در خليج فارس بر روي زنجيره غذايي


مقدمه و اهداف:
محيط زيست دريايي به سبب اينكه از عناصر بسيار گوناگوني تشكيل شده است در برابر مواد خارجي كه به عمد يا غير عمد به آن وارد مي شود بسيار آسيب پذير است. در نزديكي سواحل تنوع زيستي چشمگيرتر است زيرا مواد غذايي غني برخورداربوده كه از طريق رودخانه ها به درياها ريخته مي شوند كه اين مواد بدون احتساب نتايج فعاليت هاي انسان است.

خليج فارس پيشرفتگي آب اقيانوس هند در ناحيه جنوبي فلات ايران در حاشيه اي از اقيانوس هند است كه در شمال غربي درياي عمان واقع شده است. خليج فارس با طول تقريبي 1000 كيلومترو عرض250 تا 300 كيلومترو با مساحتي در حدود 226000 كيلومتر مربع باعمق 100-90 متر است.

افزايش جمعيت، توسعه شهرنشيني و گسترش صنعت و سودجويي بي امان و استفاده غلط از منابع طبيعي، باعث آلودگي شديد محيط زيست گرديده و آن رادر معرض خطر جدي قرار داده است. حفاظت از محيط زيست مستلزم شناخت اجزاء تشكيل دهنده آنها و نيز روابط پيچيده حاكم بر آن مي باشد. در هراكوسيستم هر نوع موجود زنده حلقه اي رادر زنجيره غذايي تشكيل مي دهد ودر رابطه باساير موجودات زنده، اكوسيستم جايگاه خاص خود رااشغال مي كند. حفظ تعادل در هر اكوسيتم منوط به حفظ و بقاي زنجيره غذايي موجود است. لازمه شناخت تاثير مواد آلاينده بويژه مواد نفتي بر زنجيره هاي غذايي ،بررسي موجودات زنده بعد از تماس بااين مواد مي باشد.

خليج فارس به عنوان شاهرگ نفتي دنيا محل تردد 40 درصد از تانكرهاي نفتي جهان مي باشد و همواره دچار الودگي نفتي بوده و اكوسيستم دريايي آن در معرض خطر جدي قرار دارد. لذا هر نوع آلودگي به ويژه آلودگي نفتي مي تواند مشكلات بسيار جدي و خطر ناكي را بوجود آورد.

در اين پزوهش ابتدا اثرات زيست محيطي آلودگي هاي نفتي ناشي از حوادث سال هاي اخير در خليج فارس به ويژه انفجار چاه هاي نفت نوروز و جنگ خليج فارس در كرانه هاي جنوب غربي خليج فارس مورد مطالعه قرارگرفته و سپس اثرات آن برروي زنجيره غذايي مورد بررسي قرار گرفت.


روش اجرا:
نمونه برداريها از كرانه هاي جنوب غربي خليج فارس در فاصله زماني 1368لغايت 1375و همچنين از 1380تا 1384به طور متوالي در سال دونوبت (تابستان و زمستان) انجام گرديد.

مناطق نمونه برادري درابتداي خوربحركان (اولين ايستگاه) كه محل تجمع موتور لنج هاي صيادي و منطقه صيد انواع آبزيان ميباشد شروع و به سمت كرانه هاي جنوب خليج به ترتيب شامل ايستگاه هاي بندر ديلم (ايستگاه 2) ، بويرات (ايستگاه3) ، حصار ( ايستگاه 4 ) ، امام حسن (ايستگاه 5)، بنگ (ايستگاه 6)، چاه شور (ايستگاه 7) ،چاهك (ايستگاه 8، مال سليمان (ايستگاه 9)،بندر گناوه (ايستگاه 10)،بندر ريگ( ايستگاه 11 ) , بندر بوشهر (ايستگاه 12) , رستمي (ايستگاه 13) ادامه داشته كه باتوجه به آلودگيهاي نفتي و ديگر منابع آلودگي در طول چندين سال اخير انتخاب گرديدند.


مواد و ابزارهاي مورد تحقيق شامل:
1- شناور ( قايق موتوري كوچك ) متعلق به افراد بومي منطقه جهت نمونه برداري از آبزيان
2- نمونه برداري از نرمتنان (Mollusca) خطوط ساحلي به روش تصادفي Random
3- تورهاي پلانكتوني گير (Bongo – Net) سطحي با مش هاي 55 و 220 ميكرون
4- گراپ رسوب بردار(VAN Veen Grab) با قطر دهانه20 سانتيمتر مربع جهت نمونه برداري از رسوبات وموجودات كفزي Benthos
5- الك (صافي) آزمايشگاهي با مش هاي 500 و 1000 ميكرون جهت جداسازي موجودات كفزي‌ (بنتوزها) از رسوبات
6- ظروف درب دار با حجم 250 و 500 ميلي متر از جنس پلي اتيلن جهت نگه داري موجودات پلانكتوني و بنتوزها
7- ميكروسكوپ دو چشمي با درشت نمايي 100 مدل Olympus جهت مطالعه موجودات پلانكتوني
8- فرمالين 4% تجاري و لوگل به منظور تثبيت موجودات بنتوزي
9- الكل 70% جهت تثبيت موجودات كفزي (بنتوزها)
10- معرف رز بنگال و تتراكلريد كربن

- نونه هاي پلانكتوني با استفاده از تور بانگو ( Bongo- Net ) با قطر دهانه 55 سانتيمتر , از سطح دريا به عمق حدود 1 متر از 14 ايستگاه ساحلي با عمق تقريبي 10 تا 15 متر از مناطق بين جزرو مدي بوسيله شناورهاي محلي جمع آوري گرديد . نمونه ها با تور چشمه 110 ميكرون، بمدت تقريبي 10 دقيقه جمع آوري و بعد از همآوري به ظرف هاي پلاستيكي دوليتريحاوي 110 ميلي ليتر فرمالين 38 درصد با 10 ميلي ليتر گليسرين ريخته و حجم نمونه با آب مقطر به يك ليتر رسانيده شد. قبل از ضميمه موجودات چكيده شده كه به صورت خمير مي باشند، آنها به وسيله 2 مولار سولفات منيزيم بي هوش و بعد به ظرف منتقل شد. در آزمايشگاه نمونه ها به بالن دو ليتري شيشه اي با درب مربوطه انتقال يافته و حجم آن را با محلول فرمالين 4 درصد به 2 ليتر رسيد. قبل از انتقال نمونه به بالن آن را از الك پلاستيكي آشپزخانه گذرانده و موجودات آن در پتري با عدسي مورد بررسي و تجزيه و تحليل تا سرحد امكان شناسايي اوليه شدند.

- نمونه برداري از رسوبات بستر 14 ايستگاه تعيين و در فصول بهار,تابستان,پائيزو زمستان به كمك شناورهاي محلي صورت گرفت . از گراپ Van veen با سطح مقطع 20 سانتيمتر مربع جهت نمونه برداري از رسوبات كرانه هاي مذكور مورد استفاده قرار گرفت . از هر ايستگاه سه نمونه تهيه و نمونه در دماي بين صفر تا 4 درجه سانتي گراد نگهداري و سپس به آزمايشگاه منتقل گرديد.

در مرحله بعدي جهت جداسازي نمونه ها ي مايوفونا (Mayofouna) از دو الك 5/ . ميليمتر و63 ميكرون استفاده شد كه در ابتدا الك 5/ . ميليمتر روي الك 63 ميكرون قرار گرفت و سپس با جريان آب آنها راشستشو داديم. سپس رسوبي كه در الك 63 ميكرون باقيمانده بود، درون پتري ريخته وبه آن معرف رز بنگال (1 گرم درليتر) اضافه گرديدوبه مدت 45 دقيقه در آن قرار گرفت.

مرحله بعد، آب روي رسوب در داخل ارلن ريخته شد واز طريق ظرف به ظرفكردن نماتودها جدا وشمارش گرديدند. نمونه رسوب درون پتري را به مدت 24 ساعت در آون 80 درجه سانتي گراد قرار گرفت و سپس رسوب درون بشر ريخته وبه آن محلول تتراكلريد كربن ( CCL4 ) اضافه شد. نمونه هاي مايوفونا به علت سبك بودن روي محلول تتراكلريد كربن آمده و بعد از اين عمل , محلول روي رسوب از درون كاغذ صافي كه در داخل قيف ميباشد عبورداده و در نتيجه مايوفوناها از محلول جدا مي شوند كه شامل : Foraminifera,Bivalvia larvea,Gastropoda larvea, Nematoda , Ostracoda,.... مي باشد.


بحث:
به طور كلي منابع آلاينده در كرانه هاي جنوب غربي خليج فارس از تنوع بسيار زيادي برخوردار مي باشد كه برخي از مهم ترين آنها در اين مناطق عبارتند از:
1- تخليه آب هاي توازن نفتكش ها و كشتي ها در خليج فارس
2- اثرات باقيمانده از آلودگي هاي نفتي ناشي از انفجارچاه هاي نفت نوروز وكويت برروي موجودات كفزي خطوط ساحلي
3- نشت مواد نفتي از تانكرهاي نفتكش
4- اثرات زباله هاي شيميايي
5- فاضلاب ها وپساب هاي محلي بنادر بزرگ وكوچك
6- مواد زايد كشتي ها و لنج ها
8- ضايعات ناشي از عمليات لايروبي اسكله ها
9- زباله هاي جامد ونيمه جامد

ميزان اكثر عناصر در آب هاي خليج فارس خيلي بيشتر از ميزان گزارش شده براي آب هاي تميز يا آلوده و تقريباً آلوده جهان است. همچنين ميزان عناصر سنگين در آب هاي خور موسي و خور بحركان از ديگر نقاط خليج فارس بيشتر است و اين احتمال وجود دارد كه تبادل آبي مستقيم بين آب هاي كويت با خور موسي و خور بحركان باشد كه در تحقيقات اخير دانشمندان NOAA چنين جرياناتي به ثبت رسيده است.

توده هاي اب در خليج فارس داراي حركت ضعيفي هستند كه جهت حركت آنها بر خلاف عقربه هاي ساعت بوده و نتيجتاً زمان نسبتاً زيادي طول مي كشد تا آبهاي خليج فارس از طريق تنگه هرمز تعويض شوند واين زمان حدود 3 الي 5 سال بر آورد شده است.

و جود ذخائر عظيم نفت و گاز در اين منطقه موجب شده تا فعاليتهاي حفاري، استخراج، پالايش، احداث تاسيسات نفتي، عمليات بارگيري و حمل توسط سوپر تانكرها گسترش يافته و باعث آلودگي روبه افزايش رابه محيط زيست دريايي تحميل مي كنند. آبهاي خليج فارس داراي 34 حوضه نفت و گاز با 800 حلقه چاه توليدي مي باشد كه فرآورده هاي نفتي را از طريق 35 پايانه (ترمينال) بزرگ نفتي به اقصي نقاط جهان صادر مي كند.

آمار موجودبندر ودريا ³ نشان مي دهد كه هرساله بين 20 تا 30 هزار نفتكش با عبور از تنگه هرمز قريب به 30 % حجم ترافيك نفتكش هاي جهان را به خود اختصاص داده است. نشت 15000 تن در مقياس متر يك مواد نفتي در اثر تراكم رفت و آمد نفتكش ها، اين محل رابه صورت آلوده ترين محيط زيست دريايي در آورده است.

اطلاعات موجودبندر ودريا ³ نشان ميدهد كه برخورد نفتكش ها از سال 1360 (برابر با 1981) تاسال 1366 (برابربا 1987) در 11 مورد به ايجاد آلودگي شديد در خليج فارس انجاميده است كه طي همين مدت عمليات جنگي موجب وقوع 12 مورد آلودگي شديد و همچنين 107 فاجعه موثر بر محيط زيست گرديد . همچنين تعدادي از چاه هاي نفتي نوروز در خليج فارس در 64 كيلومتري شمال غربي جزيره خارك در تاريخ 11 اسفند 1361 (برابر با مارس 1983) بر اثر حملات موشكي رژيم عراق منفجر گرديد . در اثر اين انفجار روزانه مقادير قابل ملاحظه اي حدود 2 تا 3 هزار بشكه نفت خام در دريا جاري گرديد بطوريكه ، عليرغم سوختن بخشي از آن ، سفره هاي عظيم نفتي ظرف مدت كوتاهي در سطح آب را در اطراف حادثه پوشانده وبراساس مشاهدات هوايي در زمان وقوع حادثه ، دامنه گسترش توده شناور نفتي حاصل از اين انفجار به عرض 40 و به طول 600 كيلومتر در جنوب شرق آب هاي قط هم گزارش گرديد.

توده نفتي در اوايل فروردين ماه 1362 (برابربا اواخر مارس سال 1983) در آبهاي ساحل بحرين و به دنبال آن در آبهاي ساير كشورهاي منطقه از جمله كويت و عربستان سعودي مشاهده گرديد. همچنين در تاريخ 27 شهريور ماه 1362 (برابر با 18 سپتامبر 1983) يكي از چاه هاي حوزه مزبور كه منبع اصلي نشت نفت محسوب مي گرديد بر اثر تلاش و كوشش دسته جمعي گروهي از مهندسين و كارگران وزارت نفت مهار گرديد. انفجار چاه هاي نفتي نوروز هم در سال (1984 ميلادي) كه بمدت يكسال به طول انجاميد روزانه 3000 بشكه نفت خام را وارد آب هاي خليج نمود.

ناوگان هاي دريايي آمريكا مستقر در خليج فارس به طرق مختلف و بدون رعايت حداقل هاي قوانين زيست محيطي باعث آلودگي شديد اين خليج ميشوند . تخليه زباله ها و قوطي ها (به طور مثال در نمونه برداري درسال جاري " 1381 " سواحل بندر بوشهر انواع قوطيها و تعدادي دله زبالهاي باعلامت سمي ولي خالي شده در آبهاي منطقه متعلق به امريكائيها در منطقه بين جزرومدي " Intertaidal " كه منطقه زيست كيتونها ، بالانوسها ، لاروشكمپايان ، ميتليدها ، تركوسها و..... مي باشد مشاهده گرديد ) باعث مرگ ومير پستانداران مختلف همچون والها ودلفين ها و ديگر موجودات آبزي خليج فارس ميشود . همچنين نيروهاي آمريكائي در جنگ تحميلي در طول سال هاي 1366 تا1367 ( برابر با سالهاي 1987 تا 1988ميلادي) با حمله به سكوهاي نفتي ايران ، آبهاي خليج فارس رابه شدت آلوده نمودند. آمريكائي ها همچنين درسال 1368 ( برابر با نوزدهم اكتبر 1989) در حمايت از عراق ، سكوهاي رشادت و رسالت در خليج فارس را مورد حمله موشكي قرار داد و باعث شد تا روزانه ده ها هزار بشكه نفت وارد آب هاي خليج شود و همچنين در سال 1367 (برابر با هيجدهم آوريل 1988) سكوي سلمان در منطقه نفتي لاوان و سكوي نصر در ميدان نفتي سيري توسط شش ناو جنگي آمريكا بمباران شد و صدها هزار بشكه نفت تا زمان بازسازي سكوها به دريا ريخت.

براساس گزارش گروه خلع سلاح سازمان ملل در طول جنگ خليج فارس و بعد از آن بالغ بر 12600 كپسول گاز خردل ، 20 هزار گلوله 120 ميلي متري شيميايي ، 18200 موشك حاوي گازهاي عصبي ، 9150 بمب خردل ، 1136 بمب شيميايي و عصبي ، 50 كلاهك جنگي شيميايي ، موشك اسكاد ، 355 تن مواد شيميايي و 173 تن از مواد كمكي براي ساخت سالاحهاي شيميايي درعراق و همچنين دو جنگ اخير عراق عليه ايران و متعاقب آن عراق عليه كويت موجب نشت مقادير عظيم نفت در آبهاي خليج فارس گرديد كه تاكنون در دنيا بي سابقه بوده است . طبق گزارشات موثق عراق كه در سالهاي 1369 الي 1370 (برابر با سالهاي 1990 تا 1991) بمدت شش ماه كويت رادر اشغال خود داشت (از 10/11/1369 لغايت 1/6/1370) پس از قطعي شدن عقب نشيني اجباري براي وارد كردن حداكثر زيان به كشور كويت اقدام به نابودي امكانات زير بنائي و آلودگي شديد محيط زيست نمود.

طبق آمارهاي بدست آمده از مطالعات ( Readman et. Al. 1992 ) ميزان نفتي كه درسال 1371 (برابر با 1991 ميلادي) از پايانه جزيره دريايي كويت ( Sea Island terminal ) در مدت زمان قريب به 250 روز كه چاه هاي نفت كويت مي سوخته (تصوير شماره3) وارد آب هاي منطقه شده برابر با 67 ميليون تن نفت خام ( Crude oil) مي باشد (طبق آمارهاي ديگر 8/10 ميليون بشكه نفت خام كويت در زمان انفجار چاه هاي نفت كويت توسط نيروهاي عراقي به آبهاي خليج وارد گرديد). در همين ايام دولت بعث عراق نيز شيرهاي نفت ترمينال البكر خود رادر شمال جزيره بوبيان (Bubian) قرار داشت وارد آبهاي خليج فارس نمود كه در نتيجه باعث آلودگي هاي بسياري گرديد.

علاوه بر اينها عراقي ها بيش از 800 حلقه چاه نفت در حاشيه خليج فارس را منفجر كردند كه آثار منفي دود سياه آن ماه ها در كوه هاي هيماليا مشاهده گرديد و همچنين ديگر آثار سوء اين دود سياه ته نشيني آن در چرخه غذايي دريا بوده كه باعث افزايش حجم بار آلودگي در آبها مي شود.

برآوردهاي اوليه و مشاهدات عيني از محيط زيست سواحل و آبهاي كشورمان ارقام مشابهي رابيان مي دارد. مناطق وسيعي از سواحل مابه نفت آغشته شده و بستر هاي گلي خوزستان كلا" تحت تاثير نفت قرار گرفته اند و اكثر آبزيان آنها تلف و يا مسموم شده اند و تعداد زيادي هم پرنده تلف گرديده ويا آغشته به نفت در سواحل مشاهده است. علاوه براينها كشتيها ، لنج ها و قايقهائي كه براثر جنگ غرق شدند هم مقادير ديگري نفت و مواد آلوده كننده وارد آبهاي خليج فارس كردند و همچنين تخريب فاضلاب شهر كويت سبب ورود مقدار بيش از 50000 متر مكعب مواد فاضلاب در روز به آب هاي منطقه شد.

متأسفانه زيانهايي كه به اين محيط آبي وارد شده در بسياري از موارد غير قابل جبران دانسته اند زيرا كه محيط زيست خليج فارس به خاطر شرايط ويژه جغرافيايي و نيمه بسته بودن آن، بسيار حساس است و در نتيجه اثرات مخرب زيست محيطي در بعضي از نقاط ساحلي (متعلق به سواحل ايران) در حال ظهور مي باشد.

اثرات اين همه تخريب و آلودگي در محيط زيست كشورمان بويژه مناطق نزديك به اين حوادث مانند مناطق خورموسي (ماهشهر و بندرامام) و خور بحركان (هنديجان) وديگر مناطق مورد مطالعه بخوبي منعكس است..

اثرات سمي مواد آلاينده به ويژه مواد نفتي برروي موجودات آبزي به عوامل فيزيكي وشيميائي محيط، نوع، تركيب، كيفيت وميزان مواد نفتي موجود درمحيط آبي و نيز گونه هاي مختلف آبزي كه درمعرض موادنفتي قرار ميگيرند بستگي دارد. نتيجه مطالعات مشخص نمود كه بالاترين صدمه دركوتاه مدت بوسيله نفتهاي سبك ايجاد شده و همچنين از بررسي اثرات مواد نفتي برروي آبزيان نشان ميدهد كه پستانداران و ماهيها تنها موجوداتي نيستند كه بوسيله هيدروكربونها ازبين ميروند بلكه، به طور كلي موادنفتي مانند يك سم برروي پلانكتونها (باكتريوپلانكتونها، فيتوپلانكتونها و زئوپلانكتونها)، مايوفوناها (روزنه داران، نماتودها، سيكلوپودياها، لاروهاي شكمپايان و دوكفه ايها وغيره..)، بالانوسها، نرمتناً، خرچنگ ها بويژه خرچنگ هاي منزوي، ميگوها وغيره...... اثر كرده و باعث مرگ و مير آنها مي شود.

از نشانه هاي آلودگي هاي نفتي خليج بازميتوان به حادثه مورخه 20/5/1380 (برابر با آگوست سال 2001) مربوط به غرق شدن نفتكش هندوراسي در آبهاي منطقه بود كه بخشهايي از سواحل ايران رادر معرض آلودگي قرار داده است . اين نشت چهار كيلومتر طول وكمتر از يك كيلومتر پهنا دارد واين نشتي به ساحل ميدان نفتي سيروس ايران نزديك است . نفتكش جورجس كه با پرچم هندوراس حركت ميكرد ، حامل يك هزار و 900 تن سوخت قاچاق از عراق بود كه در اثر تهديد نيروهاي آمريكائي درشمال خليج فارس در 198 مايلي آبهاي بحرين در عمق 40 متري به طور مشكوكي غرق شد. همچنين جاري شدن پسابهاي نفتي در مزارع پرورش ميگوي ديلم در استان بوشهر ، اين بخش را هم دچار مشكل كرده است. لكه هاي نفتي اواخر سال 1380 (برابر با اواخر مارس 2001) به دنبال جاري شدن سيل در منطقه نفتي گچساران به منطقه بويرات ديلم سيل سرازير شد ودر حدود 50 حوضچه پرورش وتعداد زيادي از نرمتنان كفزي خطوط ساحلي اين مناطق دچار آلودگي جدي شدند.


نتيجه گيري:
بطور كلي اثرات الودگي نفتي ناشي از انفجار چاه هاي نفت نوروز و جنگ خليج (Gulf War) اجتمعات بيولوژيكي سه كنج اكولوژيكي تحت عناوين Supertidal, Intertidal and Subtidal در كرانه هاي مذكور تحت تاثير سوء قرار گرفته اند.

- در مراحل اوليه رشد ابزيان نسبت به آلودگيها و مخصوصا الودگي نفتي و عناصر سنگين حساس هستند كه در اين ميان لاروها از حساسيت بيشتري برخوردار هستند. مثل لاروهاي سخت پوستان در اب درياهاي آلوده به نفت در غلظت 1./. تا 1/ . نتوانسته اند زنده بمانند اما همين سخت پوستان در دوره بلوغ با غلظتهاي 2 تا 3 برابر قبلي ادامه حيات داده اند. لاروهاي ماهيان , ميگوها, خرچنگها وغيره به نسبت آلودگي نفتي از حساسيت بالايي برخوردار بوده و همچنين كاهش اكسيزن در آب باعث كاهش پلانكتونها و زئوپلانكتونها ودر نهايت كاهش مايوفوناها درمنطقه آلوده ميشود. در موقع نشت نفت فيتو پلانكتونها كمتر دچار مرگ ومير ميشوند ولي اثرات آلودگي در مجموع برروي تنوع گونه اي پلانكتونها ي گياهي و جانوري كمتر است اما نتايج اين تحقيق نشان داد كه آلودگي برروي تراكم آنها تاثير فراوان دارد.

- نتايج اين تحقيق در طول ساليان نشان داد كه بيشتر تنوع گونه اي نرمتنان ، بالانوسها، كيتونها و خرچنگ ها در اثر نشت نفت از بين رفته اند. همچنين پس از طي سالها ازوقوع انفجار چاه هاي نفت نوروز و جنگ خليج فارس بعضي از مناطق مذكورهنوزدچارآلودگي نفتي است كه در نتيجه تعدادي از موجودات ساحلي دچار آلودگي نفتي شده اند( تصوير3 )

- در بررسيها مشخص گرديد كه زنجيره هاي غذايي در كرانه هاي مذكور دچار آشفتگي شده و همچنين تنوع و تراكم گونه اي در مناطق مذكور به هم خورده كه در اصل مقاله بطور كامل به آنها اشاره شده است.



نرسی نصیرآبادی
جعبه متن
منابع:
1- مجموعه كلكسيون شناسايي تنوع گونه اي روزنه داران , شكمپايان, دوكفه ايهاو ناوپايان خليج فارس , درياي عمان و اقيانوس هند – متعلق به نگارنده ( از سال 1368 الي 1383 ).

2- گزارش اكولوژي كرانه هاي جنوب غربي خليج فارس ( از كرانه هاي خور بحركان تا كرانه هاي خليج نايبند ) – متعلق به نگارنده ( از سال 1368 الي 1383 ).

3- مجله تخصصي، علمي بندر دريا- شماره 34

4- الصداف في السواحل الجنوبيه للخليج العربي , تاايف دونالد@ اليز باش 1989
جعبه متن
5- Journal of Foraminiferal Researcher- Volume 22,24,25 Number 1,2,3,4 - 1992,1994,1995

6- Hoi-Chaw, L and Meow-Chan, F. (Eds) (1984). Fate and effects of oil in the mangrove environment. Exxon Corporation, USA and University Sains Malaysia.7- Pearce, F.(1991).Gulf war could mean largest ever oil spill. New Scientist 19 January 1991. p18.8- Alan Geyer and Barbara G. Green. Lines in the Sand: Justice and the Gulf War. Louisville, KY: Westminster/John Knox. 1992. P. 77.9-William A. Niskonen. "Oil, War and the Economy." in America Entangled: The Persian Gulf Crisis and its Consequences. Washington, DC: Cato Institute. 1991. P. 54.

10- Michael Tanzer. "Oil and the Gulf Crisis." in Beyond the Storm: A Gulf Crisis Reader. New York: Olive Branch. 1991. P. 265.

11- Peter V. Hobbs. "Testimony of the US Interagency Study Group on the Kuwait Oil Fires." in Hidden Casualties: Environmental, Health and Political Consequences of the Persian Gulf War. Berkeley, CA: North Atlantic. 1994. P. 91.

12-National Geographic,Agust 1991 By Thomas Y.Canby Photographs by McCurry
فقط متن | متن همراه با تصاویر