بررسی سنگهاي كرتاسه بالايي زاگرس
چهار سازند ايلام، گورپي، تاربور و اميران، نشانگر بخشي از سنگهاي كرتاسة بالايي زاگرس هستند. بخش پاييني سازند ساچون نيز سنگواره ماستريشتين دارد.
سازند آهكي ايلام:
سازند ايلام به دو رخسارة عميق و كم عمق ديده ميشود. برش الگوي اين سازند كه نشانگر رخسارههاي عميق است، در پايانة شمال باختري كبيركوه در 12 كيلومتري شهرستان ايلام اندازهگيري شده است. در اين بُرش، سازند ايلام شامل 190 متر سنگآهكهاي رسي دانه ريز پلاژيك خاكستري رنگ با لايهبندي منظم و ميانلايههاي نازك شيل، و سن سانتونين – كامپانين است.شود. برش الگوي اين سازند كه نشانگر رخسارههاي عميق است، در پايانة شمال باختري كبيركوه در 12 كيلومتري شهرستان ايلام اندازهگيري شده است. در اين بُرش، سازند ايلام شامل 190 متر سنگآهكهاي رسي دانه ريز پلاژيك خاكستري رنگ با لايهبندي منظم و ميانلايههاي نازك شيل، و سن سانتونين – كامپانين است.
وجود قلوههاي درشت هماتيت در پاية بُرش الگو، نشانگر ناپيوستگي رسوبي است كه ممكن است به سازند سَروَك و يا سورگاه باشد. ولي مرز بالايي آن با سازند گورپي همساز است. رخسارههاي كم عمق سازند ايلام در نواحي فارس و خوزستان، گسترش دارد كه شامل سنگآهكهاي قلوهاي است كه همچنان سن سانتونين تا كامپانين دارد. در برخي نقاط ميتوان ارتباط بين انگشتي دو رخسارة پلاژيك و كم عمق سازند ايلام را ديد.
سازند شيلي گورپي:
بُرش الگوي اين سازند در تنگ پابده در شمال مسجد سليمان (ميدان نفتــي لالي) 320 متر ستبرا دارد، ولي پيش از معرفــي اين بُرش، به اين واحد سنگي «مـارن دزك»، «مارنهاي گلوبيژرينا»، گفته ميشد كه شامل سازند گورپي و سازند پابده بود.
در بيشتر نواحي زاگرس، سازند گورپي شامل مارن، شيلهاي خاكستري مايل به آبي است كه ميانلايههايي از سنگآهكهاي نازك رُسي دارد و به دليل زود فرسا بودن، سيماي آن فرسوده است. در فارس داخلي، رخسارة آهكي سازند تابور، به طور بين انگشتي جانشين سازند گورپي ميشود. اگرچه مرز زيرين گورپي با سازند ايلام (درزير) تدريجي دانسته شده، ولي سطح هوازده در اين مرز ميتواند نشانگر دگرشيبي خفيف باشد. در نقاطي كه ايلام وجود ندارد، گورپي روي سَروَك بوده و در اين حالت، ناپيوستگي رسوبي پيش از سازند گورپي آشكارتر است. مرز بالايي سازند گورپي با سازندهاي مختلف است. در لرستان مرز بالايي گورپي با شيلهاي ارغواني سازند پابده با شواهدي از دگرشيبي فرسايشي است. سازند گورپي، در همه جا همزمان نيست. در نواحي فارس و خوزستان مرز زيرين گورپي، سانتونين و مرز بالايي آن ماستريشتين است. در لرستان، لايههاي زيرين به سن كامپانين و لايههاي بالايي تا پالئوسن ادامه دارد. سازند گورپي، سنگ پوش مخازن نفتي سَروَك است.
اين سازند (گورپي) داراي دو عضو آهكي رسمي (امام حسن، سيمره) و يك عضو غير رسمي (آهك منصوري) است. «عضو آهكي امام حسن » 114 متر سنگآهك رُسي، ستبرلايه، ريز دانه و خاكستري به همراه ميانلايههاي مارن است. به دليل سختي بيشتر، در درون شيلهاي گورپي برجستگي دارد. اين عضو بيشتر در لرستان و فروافتادگي دزفول ديده شده است.
«عضو آهكي سيمره » شامل سنگآهكهاي قهوهاي رنگ داراي دو كفهايهاي نوع لوفا است و در مقايسه با بخش آهكي امام حسن، رخساره كم عمقتري دارد. ايهاي نوع لوفا است و در مقايسه با بخش آهكي امام حسن، رخسارة كم عمقتري دارد. «عضو آهكي منصوري » يك سنگآهك نريتيك منقطع در سازند گورپي است كه در باختر خوزستان برونزد دار، ولي به سمت شمال خاوري ناپديد ميشود.
سازند آهكي تاربور:
سازند آهكي تاربور يك واحد سنگچينهاي از نوع ريفهاي روديستي است كه در فارس داخلي توسعه دارد. به همينرو، بُرش الگوي آن در كوه گَدوان و در نزديگي روستاي تاربور در استان فارس مطالعه شده است. در محل الگو، سازند تاربور حدود 527 متر سنگآهكهاي تودهاي با مقدار فراواني صدف است كه ميان دو واحد كمي هوازدة سازند گورپي (در زير) و سازند ساچون (دربالا) قرار دارد. همبري آن با واحد زيرين (گورپي) همشيب و ناگهاني است ولي در مرز بالايي آن مقداري قلوههاي آهني وجود دارد كه به يك ناپيوستگي رسوبي اشاره دارد.هاي روديستي است كه در فارس داخلي توسعه دارد. به همينرو، بُرش الگوي آن در كوه گَدوان و در نزديگي روستاي تاربور در استان فارس مطالعه شده است. در محل الگو، سازند تاربور حدود 527 متر سنگآهكهاي تودهاي با مقدار فراواني صدف است كه ميان دو واحد كمي هوازدة سازند گورپي (در زير) و سازند ساچون (دربالا) قرار دارد. همبري آن با واحد زيرين (گورپي) همشيب و ناگهاني است ولي در مرز بالايي آن مقداري قلوههاي آهني وجود دارد كه به يك ناپيوستگي رسوبي اشاره دارد.شيب و ناگهاني است ولي در مرز بالايي آن مقداري قلوههاي آهني وجود دارد كه به يك ناپيوستگي رسوبي اشاره دارد.
سنگوارههاي گوناگون به ويژه لوفتوزيا Loftusia و سايدروليتس Siderolites نشانگر زمان كامپانين – ماستريشتين و شرايط ريف است. وجود برخي سنگوارههاي گروه خامي و ترياس سبب شده بود تا اين سازند به سن ژوراسيك و يا ترياس دانسته شود كه اين تصور نادرست است.
سنگهاي آذرين با ساخت بالشي به صورت بين لايهاي و يا سنگهاي آذرين دروني بازيك، متعلق به ترشيري بالايي نيز در اين توالي تداخل دارند. گفتني است كه از فارس داخلي به سوي جنوب باختر، سازند تاربور تغيير رخساره ميدهد. نخست به سنگآهكهاي نازك لايه با منشأ عميق و سپس با رخسارة شيلي سازند گورپي جانشين ميشود.
سازند آواري اميران: سازند آواري اميران شامل حدود 871 متر سيلت سنگ و ماسهسنگ به رنگ سبز زيتوني تيره تا قهوهاي و مقداري سنگآهك و كنگلومرا با رخسارة فليش گونه است، به همينرو، گاهي با نام فليشهاي اميران از آن ياد ميشود. در حوالي خرمآباد، بخش پاييني فليشهاي اميران كنگلومرايي است كه به آن « بخش كنگلومراي خرمآباد » نام دادهاند.
سازند اميران فقط در شمال خاوري لرستان برونزد دارد. به همين دليل بُرش الگوي آن در تاقديس اميران، در كنار راه انديمشك – خرمآباد (نزديك روستاي معمولان) اندازهگيري شده است. مرز پاييني اميران با مارنهـــاي خاكستــري رنگ سازند گورپــي همشيب و تدريجــي است. مرز بالايــي آن ممكن است بــه «سنگآهكهاي تلهرنگ» و يا «كنگلومراي كشكان» باشد. اميران به طور جانبي به سازندهاي گورپي و پابده تبديل ميشود. سازند اميران زمان گذر و در لرستان به سن پالئوسن و در ناحية كرمانشاه – خرمآباد به سن ماستريشتين است.