دريا درماني, thalassotherapy
بخش اول
دريا درماني يا thalassotherapy از واژة يوناني تالاسا (thalassa) به معناي دريا برگرفته شده و مترادف با کاربرد پزشکي آب دريا است. دريا درماني يكي از شاخه‌هاي آب درماني در طب مكمل است كه از آن براي درمان بيماري‌هاي مختلف جسمي و روحي استفاده ميشود در اين شيوه درماني، درمانگران از آب دريا، ماسههاي ساحل، جلبك‌ها و گياهان دريايي و انواع سنگ‌ها و نمك‌هاي دريايي و معدني براي درمان بيماري‌ها بهره مي‌‌برند. اين شيوه امروزه يكي از رايج‌ترين شيوه‌هاي درماني به ويژه براي درمان ناراحتيهاي استخواني و مفصلي است كه در بعضي از كشورهاي اروپايي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. البته اين شيوة درماني، اشکال گوناگوني را به خود مي‌گيرد که شامل دوش گرفتن و پاشيدن آب گرم دريا، گذاشتن رسوبهاي دريايي و مرهم‌هاي جلبکي يا استشمام بخارات دريايي است. اماکن توريستي و درماني که داراي خزينه‌هاي آب گرم دريا هستند، خدمات پوشاندن بدن با جلبك‌ها و رسوبات دريايي را نيز ارائه مي‌دهند. چنين تصور مي‌رود که ويژگي‌هاي آب دريا اثرات سودمندي بر منافذ پوست دارد و عناصر ناياب منيزيم، پتاسيم، فسفات کلسيم و خود سديم که در آب دريا وجود دارد، از طريق پوست جذب مي‌شوند. هر چند اثربخشي اين شيوة درماني از ديدگاه علمي هنوز مورد کنکاش قرار نگرفته است امّا دريا درماني در جايگاه طب جايگزين و مکمّل جاي مي‌گيرد و با توجه به نگرش مثبت به طب جايگزين در هزارة جديد و آموزش اصول اين نوع مکاتب پزشکي در دانشکده‌هاي پزشکي مدرن، مي‌توان چنين تصور کرد که با رشد شتابان دريادرماني نيز روبرو خواهيم بود.
در يونان باستان، بقراط آب درماني را تدوين کرد. مصريان باستان، يونانيان و رومي‌ها نيز، اثرات سودمند آب دريا در درمان و پيشگيري از بيماري‌ها را شناختند. در سال 1791 «ريشارد راسل»، نخستين اثر پزشکي را در مورد اثرات درماني آب دريا به چاپ رساند و نخستين بيمارستان دريايي در بريتانيا، ايجاد شد. در سال 1899 نخستين مرکز دريا درماني در «روسکوف» فرانسه تأسيس شد. طيّ سدة بيستم، دريا درماني در اروپا، به ويژه در فرانسه، با استقبال گسترده‌اي روبرو شد. در سال 1904، «رنه کوئين تون» (Rene Quinton) فرانسوي، اثر طبي خود را به چاپ رساند. او نخستين کسي بود که توانست همانندي بي همتاي ميان آب دريا و لنف و پلاسماي خون پستانداران را توصيف کند. او پي برد که آب دريا با ارگانيسم‌هاي زنده، سازش‌پذيري بي‌نظيري دارد. «رنه کوئين تون»، براي اعتبار بخشي به مطالعات خود، پژوهش‌هاي تجربي را در بيمارستان طراحي کرد. نتايج اين پژوهش‌ها شگفت انگيز بود. تعداد زيادي از بيماران که در مراحل انتهايي بودند، توانستند توان خود را با کمک آب دريا به دست آورند. او با همکاري پزشکان ديگر توانست طيّ چهار سال، روش‌هاي مناسبي براي تعيين دوزاژ آب دريا پيدا کند. اثر پزشکي او، نمايانگر تجربيات باليني اوست.
در سال 1921، دکتر «جمکوت» Jamcot))، شفاخانة دريايي خود را به چاپ رساند که تجربيات درماني بيماري‌هاي کودکان با استفاده از فرمول «کوئين تون»، در آن هويدا است. در سال 1964، «لوئيزون بوبت» (Bobet) نخستين مرکز دريا درماني مدرن را در فرانسه بنيان گذاشت. در سال 1967، دکتر «لا – بوناردير» (La Bonnardiere)، واژة دريا درماني (thalassotherapy) را بنيان کرد که به معناي ترکيب کاربردي دريا و محيط آب و هواي دريايي است.
«محمد بن زکرياي رازي» در جلد بيست و يکم کتاب شگفت انگيز الحاوي خود در مورد آب دريا (ماءالبحر) چنين مي‌نويسد:
«خاصيت زبان گز دارد، براي معده بد است. مسهل شکم است و بلغم را اسهال مي‌کند. چنانچه آن را در حالي که گرم باشد روي بدن بريزند، گرم کننده و تحليل برنده خواهد بود و براي درد عصب و شقاق به وجود آمده در اثر سرما قبل از چرکين شدن سودمند خواهد بود. آن را در تهية مرهم‌هاي تحليل برنده مورد استفاده قرار مي‌دهند و چنانچه به صورت تنقيه استفاده شود براي پيچش شکم مفيد خواهد بود. آن را روي جرب و موضع خارش و قوبا و شپش و ورمهاي پستان مي‌ريزند. چنانچه خون در زير پوست جمع شده باشد و موضع را با آب دريا شستشو دهند، خون جمع شده را تحليل خواهد برد. وارد شدن در آب گرم دريا براي موارد سرد شدن بدن و گزش افعي و عقرب و رتيل و خزندگاني که در اثر گزش آنها بدن دچار لرزش ميشود، سودمند خواهد بود. استحمام با آب دريا براي بيماري‌هاي مزمن به وجود آمده در تمامي بدن و به ويژه درد اعصاب سودمند است. بخار آن براي استسقا و سردرد و دشواري شنوايي مفيد است. آن را به تنهايي در موارد اسهال شکم به بيماران مينوشانند و پس از آن شورباي مرغ يا ماهي به بيمار تجويز مي‌کنند تا گزش حاصل از آن را خنثي سازد».
«ابوعلي سينا» نيز در کتاب اول «قانون در طب» در مورد ماسههاي دريايي که در دريا درماني استفاده ميشود، چنين مي‌نويسد: «بهترين نوع ماسه براي جذب رطوبت از پوست، ماسههاي گرم کرانة دريا است. در موقع استفاده از ماسه بدن را بايد به وسيلة آن پوشاند يا ماسه را کم کم بر بدن پاشيد. ماسة گرم از لحاظ فوايدش مانند آفتاب است و به طور کلي بدن را بيشتر از حد لازم مي‌خشکاند».
«سيّد اسماعيل جرجاني» نيز در «الاغراض الطبيه و المباحث العلائيه» خود، بهترين هوا را هوايي مي‌داند که جمله از بخار دريا بر مي‌خيزد که براي سلامتي تن مفيد است. همچنين ابن سينا در کتاب دوم قانون که در ويژگي آب‌هاي گوناگون بحث مي‌کند، در مورد آب دريا، نظرياتي شبيه به زکرياي رازي ارائه مي‌دهد.
«آب دريا داروي ترک‌هاي ناشي از سرما است به شرطي که چرکين نشده باشند. شپش کش است، خون بند آمده در زير پوست را تحليل مي‌برد. آب دريا خارش و گري و قوبا را نافع است.
آب دريا و هر آبي که هم مزاج او است، اگر تن را در آن شستشو دهند، در بيماري‌هاي عصب مانند لرزش، فالج، تخدير شدن و غيره مفيد است. بخار دريا سردرد را از بين مي‌برد. آب دريا را بر پستان پاشند از آماس پستان مي‌کاهد. آب دريا و همانندش با معده ناجور است. بخار آب دريا در علاج استسقاء نافع است. آب دريا را در حقنه به کار برند درد و پيچ روده تسکين يابد. آب دريا بخورند اسهال دهد. امّا گزندگي دارد و بهتر است به دنبال نوشيدنش سوپ مرغ خورند. مار گزيده در آب دريا نشيند سود ببيند و اين علاج پادزهر ساير گزنده‌هاي کشنده است.»
در حقيقت هم‌اکنون در فرانسه سالانه 200 هزار نفر از خدمات دريا درماني استفاده مي‌کنند. در کلوپ‌هاي سلامت اروپايي، هزينة يک بار استفاده از خدمات دريا درماني بالغ بر 30 پوند است. رويکرد شگفت انگيز جهاني به طب مکمّل و جايگزين، بسيار پيچيده است و شامل عوامل گوناگوني است که مي‌توان آنها را در گستره‌هاي متفاوتي در نظر گرفت. شايد بي خطري تأثيرات، قابل دسترس بودن و وفور شيوه‌هاي درمان جايگزين و داروهاي گياهي در کنار کنترل مسير درمان و هم خواني با فلسفه کل نگر که تأکيد روي فرآورده‌هاي طبيعي دارد نيز از عوامل مهم باشند. بي‌شک، تأثيرات منفي داروهاي شيميايي، عدم تأثير آنها در بعضي از شرايط و عوارض ناخواسته اين داروها نيز مي‌توانند از عوامل ديگر باشند. امّا بدون ترديد، گريز از علم و تکنولوژي و ساختار شکني که در پسامدرنيته در حال شکلگيري است نيز اثر عمده‌اي روي بازگشت به طب جايگزين و مکمّل داشته است.
در هر صورت، با توجه به استقبال گسترده از دريا درماني در اروپا، انجمن چشمه درماني اروپا (European Spas Association)، کاربرد دريا درماني را در گسترة درمان بيماري هاي مزمن مانند بيماري‌هاي تنفسي، پوستي و پروفيلاکسي در افراد سالم و برنامه‌هاي سلامت بدني مجاز دانسته و تعريف استاندارد و جامعي را در مورد دريا درماني ارائه داده است. بر اساس اين تعريف، دريا درماني برنامة جامع درماني، پيشگيري و ارتقاء سلامت است که بايد تحت مراقبت‌هاي پزشکي و با مشارکت افراد ورزيدة اين رشته به کار رود. همچنين اين شيوه بايد در مکان‌هايي به کار برده شود که در مجاورت آب و هواي دريايي باشد، هر چند مي‌توان آب دريا را در استخرها و خزينه‌هاي شنا نيز به کار برد. همچنين بر اساس نظر اين انجمن، مي‌توان از رسوبات يا جلبک‌هاي دريايي نيز در موارد گوناگون استفاده کرد. نور طبيعي خورشيد نيز براي درمان (heliotherapy) به کار مي‌رود. هر چند که در شرايط نامساعد آب و هوايي، از اشعة ماوراء‌بنفش به عنوان جايگزين مي‌توان استفاده کرد. همچنين اقدامات ديگري براي سلامت مانند آرامش‌بخشي، تغيير الگوي تغذيه‌اي و فيزيکي نيز همزمان انجام مي‌شوند.
در حقيقت بخشي از دريا درماني، تغيير در الگوي زندگي است که در جستجوي رهايي فرد از استرس‌هاي زندگي مدرن بوده و فرد را در اقيانوسي از نور خورشيد دريايي و ذرات دريا که در هوا شناور هستند رها مي‌سازد. اين ذرات آئروسلي به بخش‌هاي ژرف‌تر دستگاه تنفسي وارد شده و در حبابچه‌هاي ريوي اثرات خود را نشان مي‌دهند. ميزان بالاي اشعة ماوراء بنفش خورشيدي در ساحل دريا، روي متابوليسم کلسيم نيز اثر مي‌گذارد. عناصر ناياب دريا همراه منيزيم، منگنز و کبالت که در دفاع طبيعي و ايمني ارگانيسم مؤثر هستند نيز از طريق شنا کردن درآب گرم دريا، جذب مي‌شوند.
بايد توجه داشت که دريا درماني فقط به شنا کردن محدود نمي‌شود بلکه به چيزهايي که در سطح، زير و پيرامون دريا موجود است گسترش و تعميم پيدا مي‌کند. آب و هواي دريا، به ويژه در ارتفاعات مجاور دريا، محرک قوا و بسيار نيرو‌بخش است. در کنار دريا، استفاده از اشعه خورشيد (آفتاب درماني) و هوا درماني روي پوست بدن نيز عملاً امکان پذير است.
عناوين و واژه‌هايي كه در زير اشاره ميشود در قلمرو دريا درماني، خود مؤيد گستره و وسعت کاربرد دريا درماني است.
1 Slime Therapy درمان به وسيله رسوبات دريا
2 Blneo Therapy درمان بوسيله استحمام در دريا
3 Psammo Therapy درمان از طريق شن داغ کنار دريا
4 Helio Therapy آفتاب درماني
5 Anemo Therapy درمان به وسيله نسيم دريا
مهم ترين بخش دريا درماني براي بيماري‌هاي روماتيسمي بخش هيدروتراپي و آب درماني آن است.
بخش دوم
همان‌گونه که در بخش نخست اشاره شد، دريادرماني به کاربرد آب دريا به صورت گرم يا پاشيدن پرفشار آن بر بدن در استخرهاي ويژه که موجب ماساژ اندام‌هاي بدن ميشود تا کاربرد لوسيون‌هاي بدني، پوست‌اندازها (exfoliants) ، ماسک‌ها، مرهم‌ها و پوشاننده‌هاي بدني جلبکي و رسوباتي دريا اطلاق ميشود.
آب دريا در درجه حرارت بدن نگه داشته ميشود تا يونهاي معدني به درون خون رخنه کند و سموم نيز بيرون روند. آب دريا موجب باز شدن منافذ پوستي شده و جذب کاني‌هاي دريايي را بهبود مي‌بخشد. همچنين موجب کاهش فشار روي مفاصل کشيده شده ميشود و با ترکيب ماساژ درماني، مي‌تواند اثرات بسيار سودمندي را بر سلامتي ايجاد کند. جلبک‌ها و رسوبات دريايي که به صورت پوشاننده بر بدن به کار مي‌روند نيز به دليل درصد بالاي ترکيبات محلول براي سلامت مفيد هستند. در حقيقت، گفته ميشود پودرهاي جلبکي حاوي ترکيبات ضد باکتريايي، ضد ويروسي و آنتي بيوتيکي نيز هستند.
همچنين چنين پنداشته ميشود که آب شور و درمان هاي جلبکي، براي بيماري‌هاي پوستي مانند «پسوريازيس»، اگزما، جرب و درماتيت آتوپيک بسيار مفيد هستند و براي مشکلات ترومايي (مانند آتروفي ماهيچه‌ها، ناراحتيهاي مفاصل و آرتريت)، بيماري‌هاي دستگاه گردش خون (پري فشارخون، تصلب شرائين و غيره)، بيماري‌هاي تنفسي (آسم، برونشيت و غيره) و التهاب مزمن (آرتريت روماتيسمي و غيره) نيز سودمند هستند.
پژوهش‌هاي جديد نيز نشانگر مفيد بودن دريا درماني در اثر بخشي روي سيستم ايمني، برگشت پاسخ ناپذيري سيستم «اندوکرين هيپوتالاميک ـ آدرنال»، بهبودي کيفيت خواب و مقابله با احساس خارش و التهاب موضعي است. همچنين دريا درماني در شرايط بي‌تحرکي و به حرکت درآوردن بيماران بعد از جراحي مفيد است.
دريا درماني براي زنان حامله يا افرادي که تحت شيمي‌درماني يا راديوتراپي هستند، به دليل اين که تهوع آنها را افزايش مي‌دهد، توصيه نمي‌شود. پزشکان فرانسوي معتقد هستند که 8 روز دريا درماني، اثرات خود را 6 تا 8 ماه نگه مي‌دارد. هم اکنون بيش از 50 مرکز دريا درماني در سواحل فرانسه موجود است. آب دريا با بيش از 120 عنصر شيميايي به شکل نمک و گازهاي محلول، محيط بي‌همتايي را براي تبادل عناصر شيميايي با ارگانيسم‌ها فراهم آورده است. با قرار گرفتن بدن در شرايط آب گرم دريا، بيش از 60 عنصر که در اشکال ريز در آب دريا شناور هستند در مجاورت منافذ پوست قرار مي‌گيرند.
آب دريا 32 گرم املاح نمکي در هر ليتر دارد، در حالي که در محيط دروني انسان، 9 گرم در هر ليتر نمک وجود دارد. اين اختلاف، موجب برانگيختن اثر اسمزي ميشود و آب گرم درياي مورد استفاده در دريادرماني نيز موجب گشاد شدن عروق پوستي شده و انگار شبيه به اين است که با دريا درماني وارد يک پمپ بنزين شده‌ايم که بدن ما با املاح مفيد پر ميشود.
شيوة ديگر براي ورود نمک‌هاي زيستي به بدن در دريا درماني، استفاده از پوشش‌هاي جلبکي است. زيرا جلبک هاي دريايي مي‌توانند نمک‌هاي دريايي را تا چندين هزار بار در خود انباشته سازند. يک جلبک مي‌تواند آهن را تا 200 هزار بار يا مس و روي را 2 تا 4 هزار بار در خود به صورت انتخابي تغليظ کند.
از اين رو بر اساس نياز، درمانگر مکتب دريا درماني از هر نوع جلبک به يک منظور استفاده مي‌کند. همچنين رسوبات دريايي بعد از فرآوري و گرم کردن که ممکن است با آب دريا نيز مخلوط شوند، براي اثرات ضدالتهابي، آرامبخشي و تسکين دهندگي آنها به ويژه در درد مفاصل و کمر مورد استفاده قرار مي‌گيرند. گفته ميشود کاربرد رسوبات گرم همراه جلبک‌هاي گرم بر پوست بدن، مي‌تواند دردهاي روماتيسمي را تسکين دهد.
هر چند همان گونه که اشاره شد، دريا درماني به دليل ميل انسان پسامدرن به سوي طب جايگزين و مکمّل رو به گسترش است، امّا هنوز توان حقيقي دريا درماني از ديدگاه علمي آشکار نشده است. تقريباً تمامي مجموعه مقالات علمي پزشکي در مورد دريا درماني و درمان با آب و هواي دريايي از درياي مرده (بحرالميت) گزارش شده‌اند که طيّ 60 سال گذشته توجه پژوهشگران گوناگون عرصة علوم پزشکي را به خود معطوف داشته است. امّا هر چند اثرات فيزيولوژيک آب دريا و دريا درماني به ويژه در دستگاه گردش خون و سيستم وريدي ـ لنفي مورد کنکاش قرار گرفته است امّا متأسفانه تعداد مقالات پزشکي که به شيوة علمي به کارآزمايي‌هاي باليني در اين مورد مبادرت کرده‌اند بسيار ناچيز است و بايد منتظر پژوهش‌هاي آينده بود. همين تعداد کم مقالات نيز که در سايت‌هاي پزشکي معتبر مانند PubMed نمايه شده اند، مربوط به اثر دريا درماني در مورد بيماري‌هاي پوستي همچون پسوريازيس و بيماري فيبروميالژي است.
پژوهش‌هاي پزشکي در مورد اثر دريا درماني در پسوريازيس، نشانگر مؤثر بودن اين شيوة درماني که اثرات آن نيز پايدار است و نيازي به مصرف کورتيکو استروئيد وجود ندارد. دو گروه مستقل نيز اثر دريا درماني را روي فيبروميالژي مورد بررسي قرار داده‌اند.
فيبروميالژي با درد اسکلتي ـ عضلاني گستردة مزمن و افزايش درد پذيري با لمس همراه است که توأم با علائم ديگر همچون خستگي مزمن، اختلال خواب، مشکلات مفصلي، اختلال روحي ـ رواني و شناختي است. از آنجا که هيچ عامل مستقلي به عنوان علت فيبروميالژي شناخته شده نيست، يک مدل چند عاملي در مورد اين بيماري تصور مي‌رود. اين بيماري اثر فراواني روي وضعيت سلامت، کيفيت زندگي، وضعيت شغلي و کارآيي فرد دارد.
در مطالعه‌اي که از هلند گزارش شده است، دريا درماني اثر شگرفي روي علائم فيبروميالژي و کيفيت زندگي بيماران داشته است.
همچنين در جديدترين مطالعه نيز، اثر فيبروميالژي در يک مطالعة کنترل شدة تصادفي مورد ارزيابي قرار گرفت که نشانگر سودمندي آن و نيز بهبودي در جنبه‌هاي هيجاني و احساسي بيماران بوده است. هر چند ما هنوز نيازمند شواهد علمي براي اثر بخشي دريا درماني روي بيماري‌هاي گوناگون هستيم، ولي آغاز اين پژوهش در گسترة پزشکي، مي‌تواند در مسير درماني بسياري از بيماري‌هاي مزمن تحولي اساسي ايجاد کند.
از چشم اندازهاي نوين در دريا درماني، استفادة خوراکي از آب اعماق درياها (deep-sea) است. به تازگي استفاده از آب درياهاي ژرف، نه فقط در توليد غذا، بلکه در صنعت و گسترة پزشکي نيز مورد کاوش قرار گرفته است؛ زيرا غناي مواد غيرآلي، درجة خلوص و محتواي کاني‌هاي آن، توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده است. به ويژه، کاني هاي گوناگون محلول شامل عناصر ناياب، که در آب درياهاي ژرف وجود دارند، سودمندي خود را نمايانده و در طيف‌هاي گسترده‌اي مورد بررسي کاربردي قرار گرفته اند. امروزه از آب درياهاي ژرف براي درمان بيماري‌هاي وابسته به الگوي زندگي (همچون هيپرليپيدمي و چربي بالاي خون) استفاده مي شود.
در يک پژوهش، به خرگوش‌هاي طبيعي، آب درياهاي ژرف را که نمک زدايي شده بود با سختي 28، 300 و 1200 دادند. همزمان آنها را با غذاي پر کلسترول تغذيه کردند و اثر پيشگيري کنندة آب درياهاي ژرف را بر روي هيپرليپيدمي مورد بررسي قرار دادند. بر اساس نتايج اين پژوهش، آشکار شد که آب درياهاي ژرف، افزايش مقادير ليپيدي (کلسترول تام و LDL کلسترول) را کنترل کرده و اين سطوح ليپيدي را در خرگوش‌هاي هيپرليپيدميک کاهش مي‌دهد. از اين رو، چنين به نظر مي‌آيد که منشاء اين اثر، وجود کاني‌هاي شفابخش در آب درياهاي ژرف باشد.