تاریخچه تعزیه در ایران
اما در مورد پيدايش اين شکل از نمايش موزيکال و مذهبي - به شکل و مفهوم امروزي آن- بيشتر از اوايل دوره زنديه تا حداکثر اواسط دوره قاجار را مورد مطالعه قرار مي‌دهند. البته اگر بپذيريم که شبيه‌خواني بر مدار انديشه‌هاي شيعي قوام يافت و باليد، ناچاريم براي مطالعه شکل‌گيري اين هنر، تنها و تنها در دوران پس از عصر صفويه تأمل کنيم. اين نظر با اتکا به ميراث مکتوب به جا مانده از سياحان عصر صفويه، قابل اعتناست. به هر حال، شواهد و مدارک به جا مانده از اجراي تعزيه در سلسله صفويه بسيار اندک و بنا به عقيده عده‌اي از پژوهشگران، از تعزيه در آن دوران نشاني نيست و سياحان، جهانگردان و مورخين غير ايراني آن عصر از اين مراسم نامي نبرده‌اند. (البته منظور نگارنده صرفاً آيين تعزيه است و نه سوگواري‌هاي معمول ديگر و همانطور كه شرحش رفت، به طور حتم در عصر صفويه و پيش از آن، مراسم عزاداري صورت مي‌گرفته است.)
در عين حال، فحواي مطالب سفرنامه‌نويسان، ما را به اين يقين نزديک مي‌سازد که پيدايش اين هنر - به معنا و مفهوم امروزي آن- از اواسط دوران پادشاهي کريم خان زند آغاز شده است. آمده است كه در زمان کريم خان زند، سفيري از اروپا به ايران آمد و در نزد وي شروع به تعريف و وصف تئاترهاي حزن‌انگيز اروپائيان کرد. به دستور کريم خان از وقايع کربلا و سرگذشت هفتاد و دو تن، نمايش‌هايي ترتيب دادند که به تعزيه معروف شد.
پس از يک دوره رکود، به ويژه در پايان جنگ‌هاي ايران و روس در اوايل دوران قاجار و آرامش نسبي ايجاد شده در کشور تعزيه به شکل نهايي و شناخته شده خود تکوين يافت. تعزيه در قاجار گسترش يافت و ناصرالدين شاه آن را به مقام صنعت رسانيد.(2) به دستور او تکيه دولت ساخته شد. پادشاهان و به تبع آنان شاهزادگان، درباريان، اعيان و اشراف براي خودنمايي و تظاهر، مجالس روضه‌خواني و تعزيه‌‌خواني به راه مي‌انداختند و سعي مي‌کردند نسبت به ديگري مجلسشان از تجمل و شکوه بيشتري برخوردار باشد و رفته‌رفته در هر محل و گذر بزرگ تهران تکيه‌هايي ساخته شد که مخارج آن را ساکنان آن محل فراهم مي‌کردند.(3)
اما داستان ساخته شدن تکيه دولت که آن هم خواندني است:
در سال 1248هـ .ش به دستور ناصرالدين شاه و با مباشرت دوستعلي خان معيرالممالک عظيم‌ترين سالن نمايش در طول تاريخ ايران در محله ارک و با گنجايش بيست هزار نفر و با صرف مبلغي معادل صد و پنجاه هزار تومان ساخته شد. اين تکيه با متراژي وسيع به صورت چند طبقه و به شکل آمفي‌تئاتر با تختي بزرگ در وسط و روپوشي آهني ساخته شد و در مواقع تعزيه روي روپوش آهني را چادر مي‌کشيدند.
اولين قصد ناصرالدين شاه از ساختن اين مرکز اختصاص آن به نمايش‌هاي غير رسمي بود؛ زيرا در مسافرت‌هايش به اروپا با تئاترها و سالن‌هاي نمايش آنجا آشنا شده و مورد پسندش واقع شده و به همين خاطر به ساختن اين نمايش خانه همت گمارد. معماري آن بر طبق معماري رويال آلبرت‌هال لندن (بزرگ‌ترين سالن تئأتر سلطنتي انگلستان) بود که توسط مهندسان انگليسي طراحي و اجرا شد. ولي هنوز ساخت آن به اتمام نرسيده بود که موجي از نارضايتي مردم متدين آن زمان را در برگرفت.(4)
سپس ناصرالدين شاه آن مرکز را مختص موسيقي مذهبي به ويژه مراسم روضه خواني و تعزيه خواني قرار داد. مدير تکيه «معين البکاء» بود که خود موسيقيداني مطلع به شمار مي‌رفت. وي نقش هر يک از شبيه خوان‌ها را تعيين مي‌کرد و او را تعزيه‌گردان تکيه دولت نوشته‌اند. ناصرالدين شاه، ميرزانصرالله اصفهاني (تاج الشعرا)را مأمور جمع‌آوري اشعار قديمي تعزيه و همکاري با معين البکا و سرايش اشعار بر روي برخي از الحان کرد.
بعد از خلع محمدشاه، استفاده از تکيه دولت براي تعزيه خواني موقوف شد و در سال 1306هـ .ش تبديل به مجلس مؤسسان شد و پس از آن متروک ماند و رو به ويراني نهاد و در حدود سال 1327هـ .ش، تکيه دولت را خراب کردند. از شبيه‌خوانان بزرگ آن زمان مي‌توان به اشخاص زير اشاره کرد:
ملاعلي حسين قزويني، ميرزا حسن قزويني، ميرزا حسين قزويني، ابوالقاسم ثقفي، ميرزا باقر، حاجي محمد تقي فشندي، مشهدي حاجي، کربلايي قنبر، آقا يوسف خالو، ابوالقاسم خالو(فغاني)، ملاشريف قزويني، ميرزا ابوالفضل طالقاني، ملاعبدالکريم (جناب قزويني)، ميرزا رحيم(کمانچه کش)،آقاجان ساوه‌اي،محمدخان ساوه‌اي، سيد عبدالباقي بختياري، سيد زين‌العابدين غراب(کاشاني)، قلي خان شاهي(شاه پسند)، حاج ملا رجبعلي، حاجي خان، مشهدي درويش علي، اقبال السلطان آذر، سيد احمدخان سارنگ،حبيب‌الله اسب بمردي، ملاداداش طالقاني، ميرزاحسين شهرياري، بلال ضمغ آبادي و.....
در دوره رضاخان (1304-1320 هـ .ش) به ويژه در دهه دوم سلطنتش، سوگواري‌هاي ماه محرم محدود شد و ممنوعيت‌هاي متعددي به وجود آمد و به تدريج برگزاري رسمي مجالس تعزيه متوقف شد، اما اجراي آن در روستاها کم و بيش ادامه يافت. در دوره پهلوي دوم (1320-1357 هـ .ش)، پرويز صياد از 1338 تا 1349 هـ .ش چند مجلس تعزيه را بر روي صحنه نمايش آورد.