توصیه های لازم برای عکاسي ديجيتال در شب و نور کم
بخش اول
بسياري از افراد تمايلي به گرفتن عکس در شب ندارند و بيشتر مايلند که صبر کنند تا روز شود و به عکاسي بپردازند. شايد اين افراد بيشتر به خاطر بيکيفيت بودن و نامطلوب بودن تصاوير بهدست آمده در شب تمايلي به عکس گرفتن نداشته باشند. به هر حال اگر کمي با اصول ساده عکاسي در شب آشنا شويم متوجه خواهيم شد که عکاسي در شبها ميتواند بسيار سرگرم کننده و جالب باشد. عکاسي در غروب يک روز گرم تابستان يا در يک شب زمستاني که نورها در دور دست سوسو ميزنند نيز بسيار جالب است و راه مناسبي براي محک زدن توانائيهاي يک دوربين است. نگران نباشيد به وسايل زيادي براي اين کار نيازي نيست، بلکه تمامي چيزي که براي اين کار لازم است يک سه پايه خوب و حوصله فراوان است.
براي عکسبرداري در شب به برنامه ريزي بيشتري نسبت به روز نياز داريد. عکس گرفتن در شب زمان بيشتري ميبرد و به تنظيمات بيشتري روي دوربين نياز دارد. به علاوه بايد موضوع مناسبي نيز در دسترس باشد. عکاس بايد ترکيب بندي تصوير با نور موجود را بداند و تعيين کند که کدام بخش از ترکيب روشنتر است و دوربين را در چه زاويهاي قرار دهد که احساس و حالت مناسبي را القا کند.
در حالي که بيشتر عکسهايي که در شب گرفته ميشود با استفاده از دوربينهاي حرفهاي است که قابليت کنترل زمان باز ماندن شاتر در آنها وجود دارد، ولي در بعضي از دوربينهاي اتوماتيک ديجيتال نيز مد «عکاسي در شب» وجود دارد که اگر عکاس تنظيمات مناسبي را روي دوربين اعمال کند ميتواند عکسهاي خوبي در شب بگيرد.
در بيشتر مواقع مد عکاسي در شب در دوربينهاي اتوماتيک براي عکاسي از کساني است که در مقابل يک صحنه تاريک مثلاً نماي يک شهر در شب ايستادهاند. در اين حالت دوربين به طور اتوماتيک فلاش ميزند و بعد از زدن فلاش براي ثبت منظره پشت براي چند لحظه شاتر باز ميماند. به همين خاطر اندکي قرمزي چشم در اين حالت ايجاد ميشود. براي عکاسي از منظره شب بايد فلاش خاموش شود. در مد منظره شب وقتي که فلاش خاموش باشد، بسته به مدل دوربين ممکن است زمان عکس برداري افزايش يابد و بين 2 تا 8 ثانيه شود. در اين نوع دوربينها هر چند دوربين بيشتر در سرعت شاتر و ديافراگم از پيش تعيين شده کار ميکند، ولي ممکن است کنترلهاي ديگري در اختيار کاربر قرار داده شده باشد.
بخش دوم
سيستم فوکوس خودکار در بيشتر دوربينهاي اتوماتيک در شرايط نور کم دچار مشکل ميشود. در چنين شرايطي بعضي مدلها به طور پيشفرض تنظيم فاصله را در حالت بينهايت قرار ميدهند. به هر حال اگر دوربين مد منظره Landscape دارد که به معني تنظيم فاصله بينهايت است، ميتوان از آن در حالت عکاسي در شب استفاده کرد تا به فوکوس درستي دست يافت.
اين حقيقت که دوربينهاي اتوماتيک سرعت شاتر را که عامل اساسي در زمان نوردهي و عکاسي در شب است به طور خودکار تعيين ميکنند يک مشکل اساسي در عکاسي در شب با دوربينهاي اتوماتيک است. به علاوه دوربينهاي اتوماتيک به خاطر نبود دقت سيستم اندازهگيري نور آنها در شرايط نور کم، معمولاً زمان لازم براي عکاسي در شب را کمتر از زمان لازم تخمين ميزنند. به همين خاطر عکس کاملاً تاريک ميشود.
براي افزايش روشنايي تصوير در دوربينهاي اتوماتيک دو راهحل وجود دارد. راه نخست اين که حساسيت سنسور حسگر را بالا ببريد. با تغيير ISO دوربين به 200 در همان زمان نوردهي، تصويري روشنتر و جالبتر توليد ميشود. با تنظيم ISO در 400 روشنايي باز هم بيشتر ميشود، ولي در تصوير نويز توليد ميشود. از آنجا که دوربينهاي مختلف پاسخ متفاوتي در برابر افزايش حساسيت ميدهند، بايد دروبين خود را حتماً در اين شرايط آزمايش کنيد.
بعضي از دوربينها براي اطمينان از کم شدن نويز در شب به طور خودکار ISO را تغيير ميدهند. براي اطلاع بيشتر از مشخصات دوربين خود نگاهي به دفترچه راهنماي آن بيندازيد.
راه دوم براي داشتن عکسهايي روشنتر استفاده از جبران نوري بالاتر است، ولي اين کار به دقت و مهارت بيشتري نياز دارد. تنظيم يک جبران نوري در حدود «+1EV» يا حتي بيشتر در چنين شرايطي ميتواند دوربين را مجبور به استفاده از سرعت شاتر پايينتري کند.
در شب احتمالاً منبع اصلي نور، لامپهاي اطراف هستند. با تنظيم تراز سفيدي دوربين روي تنظيم مخصوص نور موجود (در بيشتر دوربينها به نام نور تنگستن ناميده ميشود) باعث توليد دقيقتر رنگهاي صحنه مورد عکاسي ميشود.
تراز سفيدي اتوماتيک رنگهاي گرم تري توليد ميکند و استفاده از حالت نور تنگستن باعث ايجاد رنگهاي سردتر در عکس ميشود. انتخاب بين اين دو نوع تصوير تا به سليقه شخصي عکاس بستگي دارد.
به هر حال بايد دانست که بيشتر دوربينهاي اتوماتيک تواناييهاي محدودي براي عکاسي در شب دارند و در بين آنها، مدلهايي که قابليتهاي بالاتري داشته باشند قادر به توليد عکسهاي بهتري خواهند بود.
بخش سوم
عکاسي با دوربين حرفه اي
براي گرفتن عکس در شب، دوربين بايد محدوده سرعت شاتري تا 15 ثانيه داشته و زمان باز ماندن شاتر قابل کنترل باشد.
همچنين بايد بتواند تصاويري بدون نويز در ISO 100 يا پايينتر بگيرد و در ISO 200 تصاويري با حداقل نويز داشته باشد. بهعلاوه دوربين بايد داراي سيستم کاهش نويز باشد که به طور اتوماتيک يا دستي با بالا رفتن سرعت شاتر فعال شود و تا حد ممکن بتواند نويز تصاوير را کاهش دهد. يکي از بزرگترين مشکلات دوربينهاي ديجيتال در عکاسي شب مساله نويز است که با بالا رفتن حساسيت يا کم شدن سرعت شاتر به شدت بر کيفيت عکس تاثير ميگذارد. در دوربينهاي با کيفيت پايين، نويز در حدي ميتواند زياد باشد که موضوع مورد عکاسي به کلي مخدوش شود.
همانند بسياري از مسائل مرتبط با عکاسي ميتوان در مورد عکاسي در شب خطوط راهنماي خاصي را معين کرد، ولي بيشتر نتيجه به دست آمده به دوربين مورد استفاده، مهارت عکاس و موضوع مورد عکاسي بستگي دارد. در ادامه پيشنهادهايي براي تنظيم دوربين براي عکاسي در شب آمده است که با استفاده از تجربه استفاده از چند مدل دوربين به دست آمده است.
چون عکاسي در شب به صرف وقت زياد، شانس، آب و هوا و غيره بستگي دارد بنابراين ممکن است فرصت به دست آمده هميشه به دست نيايد. بنابر اين، براي اطمينان از نتيجه کار هميشه از هر موضوع چندين عکس با تنظيمهاي مختلف بگيريد.نخست اين که بايد از مد برنامه ريزي شده دوربين صرف نظر کنيد. مد برنامه ريزي شده Program حتي در بيشتر دوربينهاي داراي سيستم تنظيم نور پيشرفته و حتي در مد گرفتن چند عکس با تنظيمهاي مختلف، حداکثر نتيجهاي معادل با دوربينهاي اتوماتيک ميدهد. بيشتر مدهاي برنامه ريزي شده براي استفاده در زمان روز يا با فلاش طراحي شده اند. بنابراين بهترين نتيجه را ميتوان در مد تنظيم دستي يا مد اولويت با شاتر که مد Time Value يا ( TV) نيز ناميده ميشود به دست آورد.
بايد گفت که انتخاب بهترين عکس از بين عکسها کار سختي نيست. اين که بايد موضوع مورد نظر در عکس افتاده باشد و ديگر اين که بستگي به سليقه عکاس دارد.اگر دوربين امکان گرفتن عکسهاي با زمان طولانيتر را ميدهد، ميتوان اين بار با ديافراگم کوچکتر يک سري ديگر عکس گرفت. دوربينهاي کمي هستند که زمان نوردهي تا حد يك دقيقه يا بالاتر دارند و عکاسي در شب با استفاده از ديافراگم کوچک و حساسيت کم (براي کاهش نويز) نياز به زمان نوردهي در حدود دقيقه و بالاتر دارد.
معمولا وقتي که فوکوس دوربين روي بي نهايت تنظيم شده باشد، استفاده از ديافراگم در حدود f8 يا f10 نتيجه بهتري ميدهد. در اين حالت تصوير نسبت به حالتي که ديافراگم بازتر است داراي لبههاي شارپ تري (دقيق تر) است.
به فرض اين که دوربين داراي زمان نوردهي بالا و ديافراگم کوچک است، ميتوان يک سري عکس جديد گرفت، اما با زمان نوردهي بالاتر که با 5 ثانيه شروع شده سپس در زمانهاي 15 ثانيه، 30 ثانيه، يك دقيقه و 5/1 دقيقه با iso پايين تکرار ميشود. در ISO بالاتر، زمان هر عکس بايد کوتاهتر از زمان فوق شود. با داشتن مد نوردهيB (Bulb) روي دوربين و استفاده از يک ساعت ميتوان به سادگي اين کار را انجام داد.
با اين وجود، در حالي که استفاده از ديافراگم کوچک براي منظره چه در روز يا شب مطلوب است، ولي بيشتر دوربينهاي ديجيتال حداکثر زمان نوردهي خود را احتمالاً به خاطر مشکل نويز محدود ميکنند که استفاده از ديافراگمهاي کوچک را که باعث بالا رفتن زمان نوردهي ميشود غير ممکن ميسازد.
بخش چهارم
عکاسي در نور کم يا در شب از سوژههاي متحرک گاهي اوقات محدوديتي جدي در کار فرآيند گرفتن عكس ايجاد ميکند. کاهش نور محيط عکاس را وادار به استفاده از سرعت کمتر، ديافراگم بازتر يا حساسيت بيشتر ميکند که هر کدام محدوديتها يا مشکلات خاص خود را در پي دارد. لنزهاي سريعتر قيمتي بالاتر از لنزهاي معمولي دارند. سيستمهاي لرزهگير دوربين يا لنز هم براي عکاسي از سوژههاي سريع، محدوديتهاي خاص خود را دارند. استفاده از درجه حساسيت بالاتر اغلب به قيمت نويزدار شدن تصوير و کم رنگ شدن آن تمام ميشود. براي تثبيت تصويري با کيفيت و شفافيت قابل قبول، سرعت شاتر را از حد معيني نميتوان پايينتر آورد.استفاده از حداکثر سرعتهاي در دسترس در نور کم معمولا نتايج درخشاني به همراه ندارد.
پانينگ يکي از تکنيکهاي قابل استفاده براي عکاسي از سوژههاي متحرک در نور کم است. در اين روش در واقع دوربين به طرف سوژه نشانه ميرود و به گونهاي حرکت داده ميشود که همواره رو به سوژه بماند. در اين حالت چنين به نظر ميرسد که سوژه ثابت است و اين پس زمينه است که حرکت ميکند. اگر بخشهايي از سوژه در جهت يا با سرعتي متفاوت از جهت و سرعت کلي آن حرکت کنند، مانند حرکات دست و پاي يک دونده، در عکس تثبيت نشده و اغلب جلوهاي زيبا به عکس ميبخشند.
استفاده از فلاش روشي معمول براي کمک در عکاسي از سوژههاي متحرک در نور کم است ولي استفاده نامناسب از آن هميشه به نتايج دلخواه منجر نميشود. اگر قبلاً سرعت بالاي همزماني فلاش و شاتر باعث مباهات دوربينهاي قطع متوسط با شاتر پرهاي ميشد، امروزه سرعت همزماني فلاش دوربينهاي قطع کوچک «اسالآر» مرزهاي جديدي را در مينوردند. استفاده از سرعتهاي بالا در استفاده از فلاش، تصوير سوژههاي سريع را به اصطلاح منجمد ميکند و با کاهش سرعت شاتر ميتوان نتايج بهتري را مشاهده کرد. با پايين بردن سرعت شاتر از مرزي مشخص و متناسب با سرعت حرکت سوژه و اجزاي آن ميتوان به نتايجي قابل قبول و راضي کننده رسيد که با کمي دقت ميتوان صحنههاي زيبا را با آن به تصوير کشيد.
با توجه به اين که مدت زمان نوردهي فلاش بسيار کوتاه است، در صورتي که دريچه شاتر مدت زماني طولانيتر از اين زمان باز بماند، نور کم محيط که پس از اتمام زمان نوردهي توسط فلاش بر سوژه ميتابد، به خوبي حرکت را در تصوير به دست آمده القا ميکند.
و در آخر اين که با استفاده از تصويري که روي LCD ديده ميشود، نميتوان زياد در مورد روشنايي تصوير اظهار نظر کرد. چون پشت LCD براي ديدن تصوير روشن ميشود و معمولاً عکس روشنتر از عکس واقعي را نشان ميدهد. به علاوه در شب که چشم به نور کم محيط عادت کرده است، ممکن است تصوير روي LCD خيلي روشنتر به نظر آيد و گمراهکننده باشد. بنابر اين بايد در صورتي که ممکن باشد روشنايي صفحه در شب کم شود. به ياد داشته باشيد که تجربه از داشتن دوربين حرفهاي يا پيشرفته مهمتر است.
بخش پنجم
نوردهي يعني ترکيبي از تنظيمات سرعت شاتر، درجه ديافراگم و ميزان ISO که ميزان ورودي نور را به دوربين تعيين ميکنند. برخي دوربينها اين قابليت را دارند که در حالت «موازنه نوردهي» تنظيم شوند. در اين حالتدوربين در شرايط نوري مختلف بدون دخالت شما در تنظيم ديافراگم و شاتر مناسبترين نور دهي را انجام ميدهد.
حالت تعادل سفيدي (White balance)
درجه تعادل سفيدي در دوربين شما مانند يک فيلتر داخلي عمل ميکند و تغييرات رنگها که بر اثر تغيير نوع نور ايجاد ميشوند را متعادل ميکند. اين تنظيم به طور معمول براي عکاسي در نور روز به صورت اتوماتيک انجام ميشود، اما بهتر است براي عکاسي در شب و بهتر منعکس کردن نورها اين تنظيم به صورت دستي انجام گيرد. براي تنظيم دستي، دوربين را به طرف يک شي جامد سفيد مانند ديوار يا يک تکه کاغذ سفيد بگيريد و دکمه کنترل تعادل سفيدي را فشار دهيد. البته بهتر است، در اين مورد به دفترچه راهنماي دوربين خود مراجعه کنيد.
درجه تعادل سفيدي به شما کمک ميکند که از وضوح رنگها در عکس خود مطمئن باشيد، اما گاهي اوقات شما به طور عمد ميخواهيد نتيجه برعکس اين موضوع را داشته باشيد و رنگها به صورت اغراق آميزي تغيير کنند. اگر درجه تعادل سفيدي را به صورت دستي تنظيم ميکنيد، بايد به خاطر داشته باشيد با تغيير موقعيت و موضوع آن را دوباره تنظيم کنيد.
تنظيم دستي فوکوس
ممکن است فوکوس اتوماتيک(AUTO FOCUS) دوربين شما در شرايط نوري کم به درستي کار نکند، به ويژه اگر لامپ کمکي نداشته باشد. به همين دليل بهتر است فوکوس را به صورت دستي انجام دهيد. يکي از فوايد روش دستي اين است که اگر بخواهيد از يک موضوع چندين بار عکس بگيريد، براي فوکوس بعدي وقت کمتري را تلف ميکنيد.
روش براکتينگ (Bracketing)
عکاسان حرفهاي از تکنيکي به نام «براکتينگ» استفاده ميکنند، تا شانس خود را براي گرفتن يک عکس عالي افزايش دهند. براکتينگ يعني بر اساس نوردهي پيشنهادي يک عکس گرفته ميشود سپس از همان موضوع دو عکس ديگر يکي با يک پله نوردهي کمتر و ديگري با يک پله نوردهي بيشتر گرفته ميشوند، به اين اميد که يکي از اين سه پله نور دهي درست عمل کند. اين تکنيک در شرايط نوري بسيار کم يا بسيار زياد مفيد است.
برخي دوربينهاي ديجيتال حالت براکتينگ را دارند و به صورت اتوماتيک 3 يا 5 فريم با نوردهي متفاوت عکاسي ميکند. سعي کنيد تنظيمات و حالتهاي مختلف را امتحان کنيد.
سه پايه يکي از بهترين ابزارها براي بهبود عکاسي در شب است. سه پايه علاوه بر اين که دوربين را ثابت نگه ميدارد، به شما اين امکان را ميدهد که شاتر را مدت زمان بيشتري باز نگه داريد. سه پايه انواع مختلفي دارد از جمله مدلهاي روميزي که در کيف دستي هم جا ميگيرند. اگر دوربين شما ريموت کنترل دارد براي کاهش تکان دوربين از آن همراه سه پايه استفاده کنيد.
در مورد نورها بايد گفت که حتي در شب شما به وسيله نورهاي زيادي احاطه شدهايد، به ويژه اگر در شهر زندگي ميکنيد. نور خيابان، چراغ ماشينهاي ثابت در ترافيک، لامپهاي نئون، لامپهاي ساختمانها و غيره که البته نور ماه و ستارهها را نبايد فراموش کرد. درگيري با انواع نورها يکي از چالشهاي مهم در عکاسي در شب است. با تمرين ميتوانيد بهترين تنظيم را براي انواع خاص نور به دست آوريد.
بخش ششم
برخي از جذاب ترين عکسهايي که در شب گرفته شدهاند، از روش انعکاس استفاده کردهاند. اين روش نه فقط نور موجود را افزايش ميدهد، بلکه جذابيتهاي بُعدي خاصي به عکس شما ميدهد.
با يک آزمايش ميتوانيد به اين موضوع پي ببريد. اگر از ديافراگم بسته استفاده کنيد، شاتر را مدت زمان زيادي باز نگه داريد و اگر دوربين شما حالت بالب (Bulb) دارد آن را تنظيم کنيد تا شاتر در مدت زمان دلخواه شما باز باشد. دوربين را همراه سه پايه در گوشهاي از يک تقاطع يا اتوبان شلوغ قرار دهيد. دکمه شاتر را فشار دهيد و منتظر بمانيد. با عبور ماشينها در خيابان شعاعهاي نوري در عکس شما به وجود ميآيند. اگر به عکس خود نگاه کنيد، شعاعهاي نور و خيابان را ميبينيد، اما اثري از خود ماشينها نيست، زيرا ماشينها به سرعت حرکت ميکنند و دوربين فرصت ثبت آنها را ندارد و فقط نور منعکس شده از آنها باقي ميماند.
از محدوديتهاي دوربين به نفع خود استفاده کنيد تا تصاوير زيبايي خلق کنيد. به راستي ميتوان با نور نقاشي كرد. چيزهايي مثل تکان دوربين و استفاده از سرعتهاي پايين شاتر ميتوانند تصاوير مجذوبکننده به وجود آورند.
عکاسي از غروب خورشيد بسيار زيبا است، اما با وجود نورهاي فراواني که در آسمان وجود دارند، نور در حال محو خورشيد تصاوير واضحي خلق نميکند به همين دليل بهتر است از سه پايه و سرعت پايين شاتر استفاده کنيد. همچنين ميتوانيد از نور خورشيد به عنوان نور پس زمينه استفاده کنيد. تصوير سيلوئت افراد يا اشياء در جلو خورشيد در حال غروب يک کنتراست زيبا خلق ميکند.
خود نور به تنهايي ميتواند يک موضوع باشد. لامپهاي نئون خيابان، چراغ ماشينها ميتوانند موضوعات خوبي براي عکاسي باشند.
اگر بدانيد دوربين شما در نور روز چگونه عمل ميکند، ديگر براي عکاسي در شب از خود بيميلي نشان نميدهيد. سعي کنيد از منظرهياب اپتيکال دوربين استفاده کنيد تا با نزديک کردن دوربين به صورت خود از لرزشهاي اضافي جلوگيري کنيد.
دوربينهاي ديجيتالي براي عکاسي نجوم بسيار مناسب هستند. ميتوانيد از رابطهاي خاصي براي اتصال دوربين خود به تلسکوپ استفاده کنيد. برخي دوربينها مانند کانن Da20 مخصوص عکاسي نجوم هستند.
کنترل دستي دوربين مانند کنترلISO، درجه ديافراگم، سرعت شاتر، درجه نوردهي و فوکوس دستي از جمله مواردي هستند که ميتوانند به شما در عکاسي در شب و نور کم کمک کنند. همچنين بايد توجه داشته باشيد که چگونه از سهپايه براي نوردهي طولاني و از انعکاس نور، از نور خورشيد هنگام غروب استفاده کنيد.
در مورد دوربينهاي کامپکت هر چه از سرعت شاتر پايينتر و شماره ISO بالاتر استفاده کنيد بهتر است.
در مورد دوربينهاي ديجيتال SLR بهتر است از ريموت کنترل و کابل آزادسازي شاتر براي کاهش حرکت دوربين استفاده کنيد. در هر حال سهپايه نيز ميتواند دوربين را در نوردهيهاي طولاني ثابت نگه دارد.
بخش هفتم
اگر سه پايه دوربين در دسترس نبود، چگونه در نور کم و شب عکس بگيريم؟ همان طور كه ميدانيد وقتي كه نور كافي نيست و فلاش نيز جوابگو نيست، نويز تصوير ديجيتالي كه با يك دوربين ديجيتال گرفته ميشود، زياد است. در اين حالت چون لنز دوربين مدت بيشتري باز ميماند لرزشهاي دست شما ميتواند باعث تار شدن و كاهش كيفيت عكس شما شود. در اين شرايط با رعايت نكات سادهاي ميتوانيد عكسهاي بهتري بگيريد.
ـ ياد بگيريد دوربين را ثابتتر از گذشته در دست بگيريد و سعي كنيد از لنز براي زوم اپتيكال استفاده نكنيد.
ـ براي اين كه دوربين را بيحركت نگه داريد، کف دوربين را روي كف دست چپ خود نگه داريد و انگشتان خود را در جلوي دوربين و دور لنز قرار دهيد. كف دست شما به عنوان سكو و پايه دوربين است و هيچ فاصلهاي نبايد بين کف دوربين و كف دست شما قرار داشته باشد. ممكن است مشكل به نظر بيايد، ولي با كمي تمرين متوجه ميشويد كه بهترين روش است.
ـ يك نفس عميق بكشيد و اجازه دهيد نصف هواي دم خارج شود.
ـ پاهاي شما بايد به اندازه عرض شانه باز شوند.
ـ اگر به اندازه كافي وقت داريد، دوربين را روي سهپايه قرار دهيد و از حالت تأخيري آن استفاده كنيد.
ـ دست راست شما كه سمت راست دوربين را ميگيرد، جهت دوربين را مشخص ميكند و كنترل حركت بدنه دوربين را در دست دارد.
ـ دوربين را در برابر چشمان قرار دهيد. آرنج را به وسيله پهلوي خود ثابت نگه داريد. دوربين را به سمت عقب بكشيد به گونهاي كه پيشاني شما دوربين را لمس كند.
ـ زماني كه آماده هستيد عكس بگيريد، يك نفس بكشيد، نصف هوا را بيرون دهيد و بقيه را در سينه حبس كنيد. در اين لحظه بدن بيشترين تكاني كه ميخورد به سمت جلو و عقب است سعي كنيد آن را كنترل كنيد.
ـ اكنون شما آماده هستيد از تمامي انگشتان دست استفاده كنيد و به دوربين و دكمه آن فشار وارد كنيد البته به آرامي. با چند بار تمرين مهارت شما زياد ميشود. پس در روشنايي روز سعي كنيد اين تمرينات را انجام دهيد تا در نور كم به درد شما بخورد.