گفتگو با متخصص درباره رابطه بارداری و دیابت
بعضي از خانم‌هاي مبتلا به ديابت يا همسران آنها با افسوس مي‌گويند نمي‌توانند بچه‌دار شوند، آيا واقعا اين‌طور است؟
علت اين باور، نداشتن آگاهي است. آنها مي‌توانند بچه‌دار شوند اما حتما بايد با برنامه‌ريزي باشد. بسياري از خانم‌هاي مبتلا به ديابت، تصور مي‌کنند وقتي قصد باردار شدن داشتند، مي‌توانند مانند ديگر خانم‌ها، مصرف قرص‌‌هايشان يا هر روش جلوگيري را قطع کنند و به‌راحتي باردار شوند در صورتي که بايد روش جلوگيري‌شان را تا بعد از مراجعه به متخصص غدد و گرفتن مجوز لازم براي باردار شدن ادامه دهند.
متخصص غدد چه مجوزي را بايد صادر کند؟
متخصص غدد برنامه درماني همه خانم‌ها را (حتي آنهايي که براي کنترل قند قرص مي‌خورند) روي تزريق انسولين تنظيم مي‌کند .چون براي کنترل قند در دوران بارداري نياز به انسولين است.
حالا تصور کنيد خانمي باردار شود، در حالي که دارد قرص مصرف مي‌کند. چه اتفاقي مي‌افتد؟
کساني که قرص مصرف مي‌کنند بايد سريع تغيير روش دهند و انسولين تزريق کنند اما در اين مدت زمان تبديل، چند هفته‌اي طول مي‌کشد تا قندخون کنترل و دوز انسولين تنظيم شود و اين نوسان‌هاي قندخون مي‌تواند به ضرر جنيني باشد که در اوايل رشدش است و سلول‌هاي او مدام در حال تقسيم‌شدن و گذراندن دوره‌هاي بحراني خود است. در دوره تشکيل ارگان‌هاي حياتي بدن جنين (سه ماهه اول) نبايد نوسان‌هاي قندخون مادر را ناديده گرفت چرا که باعث مشکلات جدي مي‌شود. پس منطقي است خانمي که قصد بارداري دارد و مبتلا به ديابت است قبل از اقدام به بارداري با متخصص غدد خود مشورت کند تا دوز مناسب انسولين براي او تشخيص داده شود و به‌تدريج تا يک ماه اوضاع تحت کنترل درآيد.
زماني که دوز مناسب به دست آمد و قند به خوبي کنترل شد، آزمايش هموگلوبين اي وان سي (HbA1C) را انجام مي‌دهيم. اين آزمايش معدل قندخون را نشان مي‌دهد. اگر اين عدد در محدوده قابل‌قبول بود (يعني در حد زير 7 درصد، حتي ما توصيه مي‌کنيم زير 5/6 درصد باشد) در اين حالت ما در آن ماه به خانم‌ها توصيه مي‌کنيم جلوگيري نکنند و براي باردارشدن اقدام کنند. اگر آن ماه بارداري رخ ندهد، ماه بعد باز هم بايد آزمايش تکرار شود. چون ممکن است به دلايل مختلف از جمله عدم رعايت رژيم غذايي، کاهش فعاليت ورزشي يا تحمل استرس، خانم دچار نوسان قندخون شود. تحقيقات نشان مي‌دهد حتي در زمان لقاح اگر قندخون در محدوده مناسب نباشد و کنترل نشود، امکان ناهنجاري‌هاي جنيني افزايش مي‌يابد. هرچه هموگلوبين A1C از حد نرمال بالاتر باشد، امکان بروز ناهنجاري‌هاي جنيني بيشتر خواهد شد به همين دليل تاکيد زيادي داريم که به هيچ‌وجه بارداري ناخواسته و بدون برنامه‌ريزي در يک خانم مبتلا به ديابت اتفاق نيفتد و از 3 ماه قبل بارداري به پزشک مراجعه کنند.
مگر نگفتيد يک ماه زمان براي تنظيم دوز انسولين کافي است؟
بله اما خانمي که مبتلا به ديابت است قسمت‌هاي مختلف بدنش از نظر عوارض بيماري ديابت بايد بررسي شود مانند عوارض چشمي، عوارض کليوي يا عوارض قلبي- عروقي و عصبي.
يعني ممکن است به اين دلايل اين افراد اجازه بارداري نداشته باشند؟
بله. اگر خانمي درگيري چشمي داشته باشد، امکان دارد حين بارداري عوارض چشمي به خصوص درگيري شبکيه تشديد شود. اگر قندخون در دوران بارداري کنترل شده نباشد و ما مجبور شويم سريع قندخون را پايين بياوريم، درگيري چشمي و درد شبکيه تشديد مي‌شود. هر چه درجه درگيري شبکيه بيشتر باشد احتمال تشديد عوارض شبکيه در دوران بارداري هم بيشتر است. معمولا وقتي درگيري چشمي خانم مبتلا به ديابت شديد باشد، اجازه بارداري داده نمي‌شود. گاهي هم در اقدامات درماني ليزردرماني چشم نيز صورت مي‌گيرد و بعد اجازه بارداري مي‌دهيم. عوارض کليوي هم حتما بايد بررسي شود چرا که اگر خانمي از طريق کليه پروتئين دفع کند، امکان دارد طي بارداري اين دفع پروتئين تشديد شود. اگر کراتينين خون خانم افزايش پيدا کرده باشد، امکان دارد با باردارشدن آسيب دائمي و غيرقابل‌برگشتي روي کليه‌ها ايجاد شود. توصيه مي‌کنيم، خانم‌هايي که کراتينين بالاي 2 دارند يا به زبان ساده‌تر 50 درصد از عملکرد کليه‌هايشان را به دليل ديابت از دست داده‌اند، اصلا باردار نشوند و از نظر عفونت‌هاي ادراري هم حتما بررسي شوند.
بعضي از خانم‌ها دچار درگيري عروق يا اعصاب هستند آنها چطور؟
اگر دستگاه عصبي محيطي درگير شده باشد، مانعي براي بارداري وجود ندارد اما امکان دارد خانم به دليل درگيري اعصاب دستگاه گوارش دچار نوعي فلج دستگاه گوارش بهخصوص در معده شود که به اين ترتيب روند تخليه غذا به کندي صورت مي‌گيرد و فرد مستعد نوسان‌هاي قندخون بهخصوص افت قندخون است. در اين افراد هم اجازه بارداري نمي‌دهيم چون با باردارشدن و تشديد اين حالت، نوسان‌هاي قندخون غيرقابل کنترل مي‌شود و جان مادر و جنين به خطر مي‌افتد. اگر درگيري عروق قلب به‌طور جدي ايجاد شده باشد هم اجازه بارداري نمي‌دهيم زيرا به دستگاه قلبي-عروقي در دوران بارداري بار مضاعفي وارد مي‌شود که در اين حالت تنگي عروق قلب مي‌تواند مشکل‌ساز شود.
بعد از بارداري وضعيت انسوليني که تجويز مي‌کنيد چگونه خواهد بود؟
بعد از بارداري ممکن است نياز به انسولين تغيير کند. در 3 ماهه اول، نياز به انسولين کاهش پيدا مي‌کند چون مادران معمولا بي‌اشتها مي‌شوند و به‌دليل تهوع و وياري که دارند، کمتر نيازمند انسولين مي‌شوند اما از 3 ماهه دوم تا آخر دوران بارداري، نياز به انسولين به صورت پيشرونده‌اي افزايش پيدا مي‌کند حتي گاهي تا چند برابر قبل از بارداري نياز دارند انسولين تزريق کنند.
شايد به نظرتان خنده‌دار برسد اما بعضي از مادرها نگران اين مصرف انسولين هستند و اين نگراني برايشان خوب نيست براي آنها چه توصيه‌اي داريد؟
اين افراد بهتر است به خود بگويند اگر مبتلا به ديابت نبودند، اين ترشح هورمون و تنظيمش بدون آنکه متوجه باشند، رخ مي‌داد. انسولين از جفت رد نمي‌شود و هيچ عارضه‌اي براي جنين ندارد اما کوچک‌ترين نوسان قندخون مادر از جفت رد مي‌شود و به لوزالمعده در حال تشکيل جنين ضرر مي‌رساند.
با نوسان قند، لوزالمعده جنين تحريک مي‌شود و انسولين بيشتري ترشح مي‌کند و در پي اين افزايش ترشح انسولين از لوزالمعده جنين، وزن او به‌طور غيرمعمولي زياد مي‌شود و جثه جنين درشت مي‌شود که مشکلات هنگام زايمان را تشديد مي‌کند به علاوه امکان افت قندخون بلافاصله پس از تولد براي اين نوزادان وجود دارد. علاوه بر اين، اختلالاتي در سيستم تنفسي چنين جنين‌هايي ديده مي‌شود؛ پس از تولد، خون آنها غلظت طبيعي ندارد. حتي امکان مرگ‌ومير در ماه‌هاي آخر بارداري براي اين جنين‌ها به دليل افزايش غيرعادي ترشح انسولين از لوزالمعده آنها وجود دارد.
خانم ديابتي بايد مدام اطلاعات خود را در اين زمينه‌ها زياد کند تا به آرامش برسد. بايد بداند اگر قندخون مادر هنگام لقاح و در 3 ماهه اول تحت کنترل نباشد، احتمال سقط جنين وجود دارد و اگر قندخون مادر در ماه‌هاي آخر تحت کنترل نباشد، احتمال درشت‌شدن جنين و مرگ‌ومير او وجود دارد. اين افزايش قندخون، علاوه بر خطراتي که جنين را تهديد مي‌کند به مادر هم ضرر مي‌زند. افزايش فشارخون، افزايش ريسک مسموميت بارداري، عفونت‌هاي ادراري و زايمان زودرس از جمله اين خطرها براي مادر است. تحقيقات مي‌گويد، تغييراتي در ترشح مايع آمنيوتيکي در مادراني که قندخونشان به خوبي کنترل نشود، ديده مي‌شود.
دکتر محسن خوش‌نيت فوق تخصص بيماري هاي غدد