[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت

شبی دود خلق آتشی برفروخت       شنیدم که بغداد نیمی بسوخت
یکی شکر گفت اندران خاک و دود       که دکان ما را گزندی نبود
جهاندیده‌ای گفتش ای بوالهوس       تو را خود غم خویشتن بود و بس؟
پسندی که شهری بسوزد به نار       وگرچه سرایت بود بر کنار؟
بجز سنگدل ناکند معده تنگ       چو بیند کسان بر شکم بسته سنگ
توانگر خود آن لقمه چون می‌خورد       چو بیند که درویش خون می‌خورد؟
مگو تندرست است رنجوردار       که می‌پیچد از غصه رنجوروار
تنکدل چو یاران به منزل رسند       نخسبد که واماندگان از پسند
دل پادشاهان شود بارکش       چو بینند در گل خر خارکش
اگر در سرای سعادت کس است       ز گفتار سعدیش حرفی بس است
همینت بسنده‌ست اگر بشنوی       که گر خار کاری سمن ندروی

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایاندر معنی عدل و ظلم و ثمره‌ی آن

خبرداری از خسروان عجم       که کردند بر زیردستان ستم؟
نه آن شوکت و پادشایی بماند       نه آن ظلم بر روستایی بماند
خطابین که بر دست ظالم برفت       جهان ماند و او با مظالم برفت
خنک روز محشر تن دادگر       که در سایه‌ی عرش دارد مقر
به قومی که نیکی پسندد خدای       دهد خسروی عادل و نیک رای
چو خواهد که ویران شود عالمی       کند ملک در پنجه‌ی ظالمی
سگالند از او نیکمردان حذر       که خشم خدایست بیدادگر
بزرگی از او دان و منت شناس       که زایل شود نعمت ناسپاس
اگر شکر کردی بر این ملک و مال       به مالی و ملکی رسی بی زوال
وگر جور در پادشایی کنی       پس از پادشاهی گدایی کنی
حرام است بر پادشه خواب خوش       چو باشد ضعیف از قوی بارکش
میازار عامی به یک خردله       که سلطان شبان است و عامی گله
چو پرخاش بینند و بیداد از او       شبان نیست، گرگ است، فریاد از او
بد انجام رفت و بد اندیشه کرد       که با زیردستان جفا، پیشه کرد
بسستی و سختی بر این بگذرد       بماند بر او سالها نام بد
نخواهی که نفرین کنند از پست       نکوباش تا بد نگوید کست

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت برادران ظالم و عادل و عاقبت ایشان

شنیدم که در مرزی از باختر       برادر دو بودند از یک پدر
سپهدار و گردن کش و پیلتن       نکو روی و دانا و شمشیرزن
پدر هر دو را سهمگن مرد یافت       طلبکار جولان و ناورد یافت
برفت آن زمین را دو قسمت نهاد       به هر یک پسر، زان نصیبی بداد
مبادا که بر یکدگر سر کشند       به پیکار شمشیر کین برکشند
پدر بعد ازان، روزگاری شمرد       به جان آفرین جان شیرین سپرد
اجل بگسلاندش طناب امل       وفاتش فرو بست دست عمل
مقرر شد آن مملکت بر دو شاه       که بی حد و مر بود گنج و سپاه
به حکم نظر در به افتاد خویش       گرفتند هر یک، یکی راه پیش
یکی عدل تا نام نیکو برد       یکی ظلم تا مال گرد آورد
یکی عاطفت سیرت خویش کرد       درم داد و تیمار درویش خورد
بنا کرد و نان داد و لشکر نواخت       شب از بهر درویش، شب خانه ساخت
خزاین تهی کرد و پر کرد جیش       چنان کز خلایق به هنگام عیش
برآمد همی بانگ شادی چو رعد       چو شیراز در عهد بوبکر سعد
خدیو خردمند فرخ نهاد       که شاخ امیدش برومند باد
حکایت شنو کودک نامجوی       پسندیده پی بود و فرخنده خوی
ملازم به دلداری خاص و عام       ثناگوی حق بامدادان و شام
در آن ملک قارون برفتی دلیر       که شه دادگر بود و درویش سیر
نیامد در ایام او بر دلی       نگویم که خاری که برگ گلی
سرآمد به تایید ملک از سران       نهادند سر بر خطش سروران
دگر خواست کافزون کند تخت و تاج       بیفزود بر مرد دهقان خراج
طمع کرد در مال بازارگان       بلا ریخت بر جان بیچارگان
به امید بیشی نداد و نخورد       خردمند داند که ناخوب کرد
که تا جمع کرد آن زر از گر بزی       پراگنده شد لشکر از عاجزی
شنیدند بازارگانان خبر       که ظلم است در بوم آن بی‌هنر
بریدند ازان جا خرید و فروخت       زراعت نیامد، رعیت بسوخت
چو اقبالش از دوستی سربتافت       بناکام دشمن بر او دست یافت
ستیز فلک بیخ و بارش بکند       سم اسب دشمن دیارش بکند
وفا در که جوید چو پیمان گسیخت؟       خراج از که خواهد چو دهقان گریخت؟
چه نیکی طمع دارد آن بی‌صفا       که باشد دعای بدش در قفا؟
چو بختش نگون بود در کاف کن       نکرد آنچه نیکانش گفتند کن
چه گفتند نیکان بدان نیکمرد؟       تو برخور که بیدادگر برنخورد
گمانش خطا بود و تدبیر سست       که در عدل بود آنچه در ظلم جست
یکی بر سر شاخ، بن می‌برید       خداوند بستان نگه کرد و دید
بگفتا گر این مرد بد می‌کند       نه با من که با نفس خود می‌کند
نصیحت بجای است اگر بشنوی       ضعیفان میفگن به کتف قوی
که فردا به داور برد خسروی       گدایی که پیشت نیرزد جوی
چو خواهی که فردا بوی مهتری       مکن دشمن خویشتن، کهتری
که چون بگذرد بر تو این سلطنت       بگیرد به قهر آن گدا دامنت
مکن، پنجه از ناتوانان بدار       که گر بفگنندت شوی شرمسار
که زشت است در چشم آزادگان       بیفتادن از دست افتادگان
بزرگان روشندل نیکبخت       به فرزانگی تاج بردند و تخت
به دنباله راستان گژ مرو       وگر راست خواهی ز سعدی شنو

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایصفت جمعیت اوقات درویشان راضی

مگو جاهی از سلطنت بیش نیست       که ایمن‌تر از ملک درویش نیست
سبکبار مردم سبک‌تر روند       حق این است و صاحبدلان بشنوند
تهیدست تشویش نانی خورد       جهانبان بقدر جهانی خورد
گدا را چو حاصل شود نان شام       چنان خوش بخسبد که سلطان شام
غم و شادمانی بسر می‌رود       به مرگ این دو از سر بدر می‌رود
چه آن را که بر سر نهادند تاج       چه آن را که بر گردن آمد خراج
اگر سرفرازی به کیوان برست       وگر تنگدستی به زندان درست
چو خیل اجل در سر هر دو تاخت       نمی شاید از یکدگرشان شناخت

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت عابد و استخوان پوسیده

شنیدم که یک بار در حله‌ای       سخن گفت با عابدی کله‌ای
که من فر فرماندهی داشتم       به سر بر کلاه مهی داشتم
سپهرم مدد کرد و نصرت وفاق       گرفتم به بازوی دولت عراق
طمع کرده بودم که کرمان خورم       که ناگه بخوردند کرمان سرم
بکن پنبه‌ی غفلت از گوش هوش       که از مردگان پندت آید به گوش

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایگفتار اندر نکوکاری و بد کاری و عاقبت آنها

نکوکار مردم نباشد بدش       نورزد کسی بد که نیک افتدش
شر انگیز هم در سر شر رود       چو کژدم که با خانه کمتر رود
اگر نفع کس در نهاد تو نیست       چنین جوهر و سنگ خارا یکی است
غلط گفتم ای یار شایسته خوی       که نفع است در آهن و سنگ و روی
چنین آدمی مرده به ننگ را       که بروی فضیلت بود سنگ را
نه هر آدمی زاده از دد به است       که دد ز آدمی زاده‌ی بد به است
به است از دد انسان صاحب خرد       نه انسان که در مردم افتد چو دد
چو انسان نداند بجز خورد و خواب       کدامش فضیلت بود بر دواب؟
سوار نگون بخت بی راه رو       پیاده برد زو به رفتن گرو
کسی دانه‌ی نیکمردی نکاشت       کز او خرمن کام دل برنداشت
نه هرگز شنیدیم در عمر خویش       که بدمرد را نیکی آمد به پیش

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت شحنه مردم آزار

گزیری به چاهی در افتاده بود       که از هول او شیر نر ماده بود
بداندیش مردم بجز بد ندید       بیفتاد و عاجزتر از خود ندید
همه شب ز فریاد و زاری نخفت       یکی بر سرش کوفت سنگی و گفت:
تو هرگز رسیدی به فریاد کس       که می‌خواهی امروز فریادرس؟
همه تخم نامردمی کاشتی       ببین لاجرم بر که برداشتی
که بر جان ریشت نهد مرهمی       که دلها ز ریشت بنالد همی؟
تو ما را همی چاه کندی به راه       بسر لاجرم در فتادی به چاه
دو کس چه کنند از پی خاص و عام       یکی نیک محضر، دگر زشت نام
یکی تشنه را تاکند تازه حلق       دگر تا بگردن درافتند خلق
اگر بد کنی چشم نیکی مدار       که هرگز نیارد گز انگور بار
نپندارم ای در خزان کشته جو       که گندم ستانی به وقت درو
درخت زقوم ار به جان پروری       مپندار هرگز کز او برخوری
رطب ناور چوب خر زهره‌ی بار       چو تخم افگنی، بر همان چشم‌دار

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت حجاج یوسف

حکایت کنند از یکی نیکمرد       که اکرام حجاج یوسف نکرد
به سرهنگ دیوان نگه کرد تیز       که نطعش بینداز و ریگش بریز
چو حجت نماند جفا جوی را       بپرخاش در هم کشد روی را
بخندید و بگریست مرد خدای       عجب داشت سنگین دل تیره رای
چو دیدش که خندید و دیگر گریست       بپرسید کاین خنده و گریه چیست؟
بگفتا همی‌گریم از روزگار       که طفلان بیچاره دارم چهار
همی‌خندم از لطف یزدان پاک       که مظلوم رفتم نه ظالم به خاک
پسر گفتش: ای نامور شهریار       یکی دست از این مرد صوفی بدار
که خلقی بدو روی دارند و پشت       نه رای است خلقی به یک بار کشت
بزرگی و عفو و کرم پیشه کن       ز خردان اطفالش اندیشه کن
شنیدم که نشنید و خونش بریخت       ز فرمان داور که داند گریخت؟
بزرگی در آن فکرت آن شب بخفت       به خواب اندرش دید و پرسید و گفت:
دمی بیش بر من سیاست نراند       عقوبت بر او تا قیامت بماند
نترسی که پاک اندرونی شبی       برآرد ز سوز جگر یا ربی؟
نخفته‌ست مظلوم از آهش بترس       ز دود دل صبحگاهش بترس
نه ابلیس بد کرد و نیکی ندید؟       بر پاک ناید ز تخم پلید
مزن بانگ بر شیرمردان درشت       چو با کودکان بر نیایی به مشت
یکی پند می‌گفت فرزند را       نگه‌دار پند خردمند را
مکن جور بر خردکان ای پسر       که یک روزت افتد بزرگی به سر
نمی‌ترسی ای گرگ ناقص خرد       که روزی پلنگیت بر هم درد؟
به خردی درم زور سرپنجه بود       دل زیردستان ز من رنجه بود
بخوردم یکی مشت زورآوران       نکردم دگر زور با لاغران

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایدر نواخت رعیت و رحمت بر افتادگان

الا تا بغفلت نخفتی که نوم       حرام است بر چشم سالار قوم
غم زیردستان بخور زینهار       بترس از زبردستی روزگار
نصیحت که خالی بود از غرض       چو داروی تلخ است، دفع مرض

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت در این معنی

یکی را حکایت کنند از ملوک       که بیماری رشته کردش چو دوک
چنانش در انداخت ضعف حسد       که می‌برد بر زیردستان حسد
که شاه ارچه بر عرصه نام آورست       چو ضعف آمد از بیدقی کمترست
ندیمی زمین ملک بوسه داد       که ملک خداوند جاوید باد
در این شهر مردی مبارک دم است       که در پارسایی چنویی کم است
نبردند پیشش مهمات کس       که مقصود حاصل نشد در نفس
نرفته‌ست هرگز بر او ناصواب       دلی روشن و دعوتی مستجاب
بخوان تا بخواند دعائی بر این       که رحمت رسد ز آسمان برین
بفرمود تا مهتران خدم       بخواندند پیر مبارک قدم
برفتند و گفتند و آمد فقیر       تنی محتشم در لباسی حقیر
بگفتا دعائی کن ای هوشمند       که در رشته چون سوزنم پای‌بند
شنید این سخن پیر خم بوده پشت       بتندی برآورد بانگی درشت
که حق مهربان است بر دادگر       ببخشای و بخشایش حق نگر
دعای منت کی شود سودمند       اسیران محتاج در چاه و بند؟
تو ناکرده بر خلق بخشایشی       کجا بینی از دولت آسایشی؟
ببایدت عذر خطا خواستن       پس از شیخ صالح دعا خواستن
کجا دست گیرد دعای ویت       دعای ستمدیدگان در پیت؟
شنید این سخن شهریار عجم       ز خشم و خجالت برآمد بهم
برنجید و پس با دل خویش گفت       چه رنجم؟ حق است اینچه درویش گفت
بفرمود تا هر که در بند بود       به فرمانش آزاد کردند زود
جهاندیده بعد از دو رکعت نماز       به داور برآورد دست نیاز
که ای بر فرازنده‌ی آسمان       به جنگش گرفتی به صلحش بمان
ولی همچنان بر دعا داشت دست       که شه سر برآورد و بر پای جست
تو گویی ز شادی بخواهد پرید       چو طاووس، چون رشته در پا ندید
بفرمود گنجینه‌ی گوهرش       فشاندند در پای و زر بر سرش
حق از بهر باطل نشاید نهفت       ازان جمله دامن بیفشاند و گفت
مرو با سر رشته بار دگر       مبادا که دیگر کند رشته سر
چو باری فتادی نگه‌دار پای       که یک بار دیگر نلغزد ز جای
ز سعدی شنو کاین سخن راست است       نه هر باری افتاده برخاسته‌ست