[Zohreh Gholami]

اهمیت جایگاه اکولوژیکی و فواید درمانی از اندام های مختلف ماهیان خلیج فارس و عمان

مقدمه:
خليج فارس بزرگترين پناهگاه موجودات دريايی به ويژه آبزيان ظريف و كوچك از قبيل ماهی های تزئينی زيبا و رنگارنگ مرجان ها،ماهیان خوراکی وغیرخوراکی،کوسه ماهیان، صدف ها، حلزون ها، نرم تنان، شقايق ها، اسفنج ها، عروس های دريايی و غيره است.تعداد زيادی از اين آبزيان كه در نوع خود زيباترين موجودات دريايی هستند، به علت حوادث مختلف و مسايل زيستی به اين پناهگاه آرام وگرم پناه آورده اند و از هزاران سال پيش در آن به زندگی خويش ادامه می دهند.

قباد( شاه ماهي)، را شكوه حلوا سفيد يا زبيده، شوريده، حلوا سياه، سرخو، شعري، سبيتي، خاور و دختر ناخدا از مهم ترين ماهی های خــوراكی و اره ماهي، بمبك، ماهی لقمه،اسب ماهی از ماهی های غير خوراكی خليج فارس محسوب می شوند.علاوه بر اين خليج فارس دارای صدها گونه ماهی تزئينی است. كه برخی از نمونه های آن مانند(امپراتور) در جهان نادر است جراح دم زرد، آنتن دار، دلقك آبي، كاردينال، هامور، سقماهي، دم گاوي، نئون، آرايشگر، صندوق ماهي، شاخدار، خروس دريايي، پيكاسو، ملوان، چيتي، شقايق، ژله و پيكاسوی مشكی از ديگر ماهی های تزئينی آبهای پيرامون كيش هستند.کوسه های خلیج فارس دربین مردم جنوب خصوصاً جزایر وبنادر تنگه هرمز،به نام کولی مشهوراست. بزرگترین نوع کوسه  درآبهای خلیج فارس کولی گومیباشد.

کوسه های ایران از تیره Carchahinidae هستند که مشهورترین آنها در خلیج فارس کوسه Carcharias menisorrah است. کوسه ها ،انواع ماهیان ،نرمتنان،ماهیان مرکب ومیگوها تغذیه میکنند. کوسه از آبزیان مرگ آفرین و رعب انگیز دریا ها و اقیانوس هاست . هر کجا کوسه یافت می شود ترس و دلهره و مرگ هم بدنیال آن خواهد آمد .این ایده در ذهن انسان همیشه ثبت شده است که اگر حیوانی خطر ناک و برای انسان دردسر آفرین باشد باید از بین برود .شاید کوسه هم جزیی از همین حیوانات باشد .کوسه ها در ظاهر برای انسان تولید خطر میکنند ولی به همان اندازه نیز برای انسانها و محیط زیست مفید هستند . پوست ؛ گوشت ؛ اندامهای داخلی ؛ باله ها و غيره موارد متعددي است که می تواند برای صنعت و تجارت استفاده شود. همچنین کوسه ماهیان درخلیج فارس باآن همه اهمیتی که دارد به فراموشی سپرده شده است. مقاله حاضر اهمیت جایگاه اکولوژیکی وفواید درمانی از اندامهای مختلف این ماهیان را در خلیج فارس ودریای عمان مورد بررسی قرارمی دهد.


جایگاه اکولوژیکی و تنوع گونه ای کوسه ماهیان در آب های خلیج فارس و دریای عمان:
کوسه ماهیان شاخه ای از ماهیان غضروفی هستند .درخلیج فارس ودریا ی عمان ازتنوع گونه ای قابل ملاحظه ای برخوردارند.کوسه ها حلال گوشتند.از 120گونه دردنیا ، 20گونه مهاجم هستند که فقط 4 گونه ازآنها به انسان حمله می کند.این گونه های مهاجم درخلیج فارس ودریای عمان وجودندارند. این ماهیان در راس هرم غذایی دریا و اقیانوس ها قرار دارندوبه همین دلیلاز تنوع غذایی بالایی برخوردارند.از مهمترین گونه های مهم  آنها میتوان به چند گونه اشاره نمود که عبارتنداز:کوسه سفید، کوسه آبی ، کوسه ببری , کوسه پلنگی .... را می توان نام برد.همچنین کوسه هایی که صیادان جنوب در آب های خلیج فارس صید می کنند عبارتنداز:

کولی بیلی، کولی سیاف، کولی گرگ، کولی گربه، کولی نمرانی، کولی سوار، کولی شیردندان، کولی کر، کولی سری، کولی لم لم، کولی ناوی، کولی مهره سرخ، کولی پنگ سر، کولی جنازه، کولی خشما، کولی جرجور، کولی کراسیاه، کولی سیاه، کولی هرار، کولی کراگری، کولی بلند، کولی گرسه، کولی چشم زیر و کولی نمپل./ نوع دیگر کوسه ماهی درخلیج فارس کوسه ماهی بزرگ ازنوع Carcarias Sp. است.


ارزش غذایی کوسه ماهیان خلیج فارس و دریای عمان:
ارزش غذایی گوشت کوسه در مقایسه با ماهیان استخوانی باتوجه به ترکیب وتوزیع اسیدهای آمینه کمترمی باشد. ازآنجا که میزان اوره در بافت عضلانی کوسه ماهیان بالاست بنابراین به منظوراستفاده به عنوان یک منبع غذایی لازم است که میزان اوره کاهش یابد. علیرغم اوره زدایی، باز هم این گوشت برای افرادی که ناراحتیهای قلبی –عروقی، نقرس وفشارخون بالا دارند توصیه نمی شود. تحقیقات روی 30گونه کوسه نشان داده که میزان اوره بین 1600تا2300میلی گرم درصد گرم گوشت متغیراست. همچنین گوشت کوسه به علت بی استخوان بودن وقابلیت عمل آوری به شکل فیله واستیک وقطعات کبابی ازبازارپسندی مناسبی برخوردارست. میزان پروتئین گوشت کوسه ماهی بین3/16تا 7/21درصد اندازه گیری شده ودرصد موادمعدنی وچربی آن بترتیب درگونه های مختلف از6/0تا8/1درصدو0/3-0/1درصد می باشد.عمل آوری از گوشت تازه صید شده کوسه ماهیان باید بلافاصله انجام گیردزیراکه اگر در عمل آوری تاخیر صورت گیرد میزان اوره در گوشت کوسه بالارفته و همچنین رنگ گوشت کوسه صیدشده روبه قهوه ای تیره بابوی تند آمونیاک مشاهده می شود.

زهرابه آن موجب حساسیت وخارش کمی دراکثرمردم می شود. کوسه های بزرگتری که برای مصرف پوستشان صیدمی شوند نباید شکم آنها خالی و یا در یخ قرار گرفته و منجمد شوند ولی کوسه های کوچکتر باید بلافاصله بعد از صید در یخ قرارگیرند و تا زمان انجماد و یا عمل آوری باید همچنان در یخ مخلوط بمانند.


مصارف و فواید درمانی گونه های مختلف کوسه ماهیان:
کوسه ماهیان علاوه بر تعادل اکولوژیکی ددریاها، مصارف مختلفی درجهان دارند. پوست کوسه دربرخی کشورها به عنوان غذا خورده می شودامابیشتر پوست کوسه ماهی (دباغی نشده) درتهیه چرم استفاده می شود. درگذشته از پوست کوسه برای تهیه سنباده وصیقل داد ن وسایل چوبی استفاده می شد. ازچرم کوسه ماهی ، درتهیه وسایل لوکس مانند کیف دستی، کفش ، چکمه، کیف زنانه ومردانه، بندساعت، کمربند، جاکلیدی، جلدهفت تیرودسته چاقو استفاده می شود .ازکبد این آبزی علاوه بر استخراج ویتامینA برای تهیه روغن استفاده می شود. تعدادی ازکوسه ها Ginglymostoma cirratum پوست باارزشی دارند، درحالی که گوشت آنها بی ارزش است. از طرف دیگرگوشت کوسه باله کوتاه Isurus oxyrinchus ممکن است دربازار از ارزش زیادی برخوردار باشد.

از دندان کوسه استفاده تزئینی وازغضروف آن استفاده دارویی می شود.باله کوسه صادراتی بوده ودرژاپن ازآن سوپ تهیه می کنند. برخی کوسه ها که برای مصرف غذایی انسان مناسب نیستند و برای تهیه آردماهی جهت استفاده در خوراک دام مورد استفاده قرار می دهند. کوسه هایی که جهت استفاده از پوست آنها درنظرگرفته شده اند باید ازکوسه هایی که گو شت آنها به صورت سردشده ویامنجمد مصرف می شود جدانگهداری شوند. هرگونه آسیب فیزیکی وخشک شدن سطح پوست درکاهش کیفیت کوسه اثرداشته واحتمالا موجب اکسید شدن آن می شود. دربین گونه های کوسه که پوستشان برای تهیه چرم بهتراست، کوسه ببری، کوسه سرچکشی، وکوسه های lemon ,dusky ,nurse ,sandbar ,porbeagle ,short fin ,mako ,bull می باشند.

هیچگونه آماری درتولیدجهانی وتجارت چرم کوسه نبوده وهنوز بازار این محصول به قدری که درگذشته بوده نیست. درگذشته تولیدکنندگان اصلی فراورده های پوست کوسه، امریکا، مکزیک ونزوئلا، آلمان، انگلیس وژاپن بود.باافزایش جمعیت کوسه ، گوشت آن بیش از پوست مورد توجه بوده است. لاشه کوسه به همراه پوست فروخته می شود ولازم است اقدامات لازم درزمینه استفاده از پوست باارزش کوسه صورت پذیرد. در کشور ما نیز مقدار درخورتوچهی ازاین ماهی هاضمن صیدهای سنتی وصنعتی همراه بادیگر ماهیها،حاصل می گردد که معمولا" مورد استفاده قرارنگرفته وحتی دورریخته می شوند.استفاده از این منابع عظیم دریایی ،ضمن انکه تعادل اکولوژیکی دریاها،بویژه در خلیج فارس راکه محدودنسبتا" بسته ای است،حفظ میکند،ماده اولیه مهمی برای تهیه پروتئینی حیوانی، چرم، روغن وغیره درجهت مصارف داخلی ویا صادرات راتشکیل می دهد.

در استان های ساحلی از قدیم الایام جگرکوسه برای روغن کاری بدنه لنج ها (سیفه) کاربرد داشت علاوه برآن به عنوان یک داروی محلی، سنتی برای درمان انواع دردهای مفصلی؛ استخوانی و عضلانی وهمچنین برای جلوگیری از ریزش مو استفاده می کردند .گوشت بعضی از گونه های آن مصرف خوراکی داشته و بنا به اظهار بعضی از صیادان خبره محلی نقش موثری در تحریک و افزایش قدرت جنسی (باروری ) در مردان دارد .همچنین استخراج موادچربی خاصی از یک نوع کوسه برای تهیه مواد آرایشی و یا تهیه نخ جراحی ازباله های کوسه از دیگر کاربرد آن در صنعت است .ارزش غذایی کوسه زمانی آشکار می شود که سوپ باله های کوسه از گران ترین غذای مردمان جنوب شرق آسیا است که این نوع غذا به عنوان غذای اختصاصی ملی آنها محسوب می شود.

با راه اندازی کارخانه های عمل آوری پیشرفته در حوزه خلیج فارس (کشور های عربی ) و قیمت بالای کوسه ازیک طرف و ارتباطاتی که صیادان ما با آن کشور ها برقرار کرده اند باعث شده است تا تلاش صیادی جنوب افزایش چشمگیری پیدا کند.

این تلاش زمانی بالا گرفت که صیادان ما جهت جبران هزینه ها به عنوان مثال : هزینه های سوخت ؛ هزینه تعمیر و نگهداری موتور ؛ عدم افت محصول عملا با تکنولوژی و تکنیک های متنوع و بعضا"ُمخرب (صیدبه روش گوشگیر کف ویا همان رکسی) به صید آنها می پرداختند تا جایکه باله های کوسه خشک شده بین 25الی30 هزار تومان وباله  تر آنها 5 الی 7 هزار تومان خرید و فروش می کردند. همانطور که قبلا گفته شد امروزه صیادان با استفاده از روشهای صید غیر مرسوم و با وارد کردن ادوات صید مخرب عملا به جنگ کوسه ها شتافته اند زیرا صیادان ما گرایشی عجیب و غریب به زیاد صید کردن آبزیان در هر شرایط و با هر وسیله- - ای می نمایند و با این کار خود تا حد انقراض یا نزدیک به انقراض گونه های آبزی دست میزنند همانطور که گونه هایی ذی قیمتی مثل «حلوا سفید ؛راشگو ؛ذخایر میگو ....» رو به نابودی است کوسه ها نیز از این قایده مستثنی نیستند.وماباید این موضوع را درک نماییم که یک موجود زنده یک منبع غیر قابل تجدید است که حامل اطلاعات با ارزش ژنتیکی بوده که طی هزاران سال یا ملیونها سال تکامل یافته است. هنگامی که این موجود منقرض شد ؛ این اطلاعات برای همیشه از بین می رود .


نتیجه گیری و پیشنهادات:
برای جلوگیری از کاهش کوسه ماهبان و انقراض آنها وهمچنین استفاده بهینه ازآنهاعلاوه برآنکه به عهده مسولیـــن میباشد خودمن نیز باید در حفظ ذخایر آبزی آبهای نیلگون خلیج فارس کوشا باشیم.جهت ادامه صید و صیادی و حفظ گونه های کوسه های خلیج فارس و دریای عمان باید نکات ذیل را نیز می توان ذکر نمد که عبارتنداز:
-  کنترل ادوات صید کوسه
- جلوگیری از روش های صید غیر مرسوم و غیر استاندارد(روش گوشه گیر کفی)
- جلوگیری از صید در فصول ممنوعه
-  ممانعت از صید قایق های صیادی در نوار ساحلی
-  استفاده از صید لانگ لاین (رشته قلاب )
در پایان امید است با همکاری جامعه صیادی و مسولین وبا یک مدیریت صحیح و انجام پروژه های تحقیقاتی ؛ صنعتی که در کشورهای توسعه یافته از کوسه استفاده می کنند ما نیز بتوانیم ازمزایای آن برخوردار باشیم .
آموزش صیادان از همه میزان برداشت ذخایر می تواند جلوی انقراض این آبزی با ارزش اقتصادي را گرفته و این سرمایه ملی همواره برای نسل های آتی ماندگار بماند.

جعبه متن

منابع:
-          شناسایی تنوع گونه ای ماهیان خلیج فارس ودریای عمان(نگارنده- بیولوژیست)
-          ماهیان خلیج فارس، دکتر بلگواد ،ترجمه دکتر بابا مخیر

جعبه متن

-  - Al- Daham, N.K. 1976. Fishes of Iraq and the Arab Gulf: Orders Squaliformes and Rajiformes. Bulletin of the Basrah Natural History Museum 3: 3–66.
- Garrick, J.A.F. 1982. Sharks of the genus Carcharhinus. National Oceanic and Atmospheric Administration Technical Report, National Marine Fisheries Service Circular 445: 1–194