[Zohreh Gholami]

پر کردن شکاف دیجیتال: تأملی بر نقش کتابداران و اطلاع رسانان در هزاره سوم
(بخش اول)

مقاله حاضر مبتنی بر دیدگاه نویسنده بوده و به برخی ابعاد شکاف دیجیتال که با خدمات و مسئولیت کتابخانه ها و کتابداران در ارتباطند می پردازد و تأکید می کند بخش اطلاعات که در آن کتابداران و اطلاع رسانان، ایفاگر نقش های قابل توجهی در راستای تحقق جامعه دموکراتیک و پویا هستند، می تواند به پر کردن یا دست کم، کاهش شکاف دیجیتال و شکاف اطلاعاتی موجود کمک کند. در این میان، برای پشتیبانی از ایده اصلی مقاله، از متون مرتبط موجود استفاده شده و در پایان، به مهارت های مورد نیاز کتابداران و نیز، برخی راهکارهای دوگانه خطاب به حرفه مندان بخش اطلاعات و سیاستگذاران، اشاره شده است.

● مقدمه
فناوری اطلاعات و ارتباطات به منزلة سلاحی مهم در جنگ علیه چالش های جهان گستر قلمداد میشود. اگر از این فناوری به طور مؤثر بهره برداری شود، تا حد زیادی می توان مسایل موجود در کشورهای کم برخوردار و در حال توسعه و چه بسا جهان مترقی غرب را کاهش داد و به نوعی، با رواج و تسهیل جریان اطلاعات، تحقق جامعه اطلاعاتی واقعی را به نظاره نشست. اما شکاف دیجیتال، استفاده بهینه از فناوری اطلاعات و ارتباطات و منافع تابعی آن را دشوار ساخته است. شکاف دیجیتال یک استعاره متداول شده است که ریشه در عبارات قبلی «داراها و ندارهای اطلاعاتی» و «غنی و فقیر اطلاعاتی» دارد. چنان که «رائو»^[۴] (۲۰۰۵) خاطرنشان می�سازد «شکاف دیجیتال را نمی توان به طور مجرد بلکه باید چند بعدی و چند متغیره مد نظر قرار داد»، مقاله حاضر به برخی ابعاد آن که با خدمات و مسئولیت کتابخانه ها در ارتباط هستند، می پردازد.

در اجلاس جهانی سران جامعه اطلاعاتی^[۵] (WSIS) (; WSIS, ۲۰۰۳ and ۲۰۰۵ نقل شده در Rosalia et al., ۲۰۰۶) مقرر شد که چالش جهانی هزاره سوم، ساختن جامعهای است که در آن همگان توان دسترسی و اشتراک اطلاعات را داشته باشند. همچنین، تحقق آرمانهایی مثل جامعه دانش مبنا ^[۶]، توسعه پایدار و نظایر آنها، بستگی معنا داری به تأمین مناسب و عادلانه فناوری اطلاعات و ارتباطات دارد که به تبع آن، شکاف دیجیتال، که زمانی شکاف دانش^[۷] (Hüsing and Selhofer, ۲۰۰۲) نامیده می شد، پر شده یا تقلیل می یابد. در این راستا، آشنایی با تعریف شکاف دیجیتال به رویارویی با این پدیده و نیز بسط دیدگاه اصلی مقاله حاضر که به طور عمده بر نقش کتابداران و اطلاعرسانان در پر کردن شکاف دیجیتال متمرکز است، کمک می کند.

● تعریف شکاف دیجیتال
با توجه به کثرت تعاریف ارایه شده برای شکاف دیجیتال، در اینجا به سه نمونه مرتبط با بحث مقاله بسنده می شود:
ـ کمبود دسترسی بخشهایی از جامعه به فناوریهای اطلاعات و ارتباطات (Scrutiny of acts ..., ۲۰۰۵).
ـ شکاف بین توان دستیابی به اطلاعات و استفادة مؤثر از فناوری اطلاعات برای افراد و جوامع مختلف^[۸].
ـ شکاف فزاینده بین کشورهایی که از طریق فناوری، به دانش، اطلاعات، ایده ها و آثار اطلاعاتی دسترسی آسان دارند و کشورهایی که ندارند. (Deschamps, ۲۰۰۱، نقل شده در Mphidi, ۲۰۰۴).

انجمن کتابداران آمریکا^[۹] از این مفهوم برای تبیین تفاوتهای موجود در دسترسی به اطلاعات از طریق اینترنت و سایر فناوریها و خدمات اطلاع�رسانی استفاده میکند و به نقش دانش، مهارت ها و توانمندی های استفاده از اطلاعات در شکل گیری این تفاوت ها تأکید می ورزد.

با توجه به تعاریف بالا، محور بحث شکاف دیجیتال، از یک سو، دسترسی به اطلاعات، منابع اطلاعاتی و فناوری های اطلاعات و ارتباطات و از سوی دیگر، داشتن دانش و مهارت های کافی برای استفاده بهینه از این امکانات است.

به باور نویسنده و با استناد به برخی متون مرتبط ، کتابداران می توانند با ارائه خدمات مرجع، مجموعه سازی (Salinas, ۲۰۰۳)، امانت بین کتابخانه�ای (Adeogun, ۲۰۰۳، نقل شده در Mphidi, ۲۰۰۴)، اشاعه گزینشی اطلاعات، خدمات آگاهی رسانی جاری، یادگیری مادامالعمر (Cullen, ۲۰۰۳)، راه اندازی کتابخانه های دیجیتال و همچنین، برنامه های آموزشی استفاده مؤثر از منابع مرجع و ابزارهای جستجوی وب، آموزش سواد اطلاعاتی (; Cullen, ۲۰۰۳; Bradley, ۲۰۰۱ نقل شده در Mutula, ۲۰۰۵) و حتی آشناسازی کاربران با مباحث اخلاقی عصر دیجیتال^[۱۰]، در دسترس پذیرسازی بیشتر اطلاعات نقش اساسی داشته باشند.


● نگاهی اجمالی به شکاف دیجیتال در متون
به نظر «مان چو و جانگ کیل»[۱۱] (۲۰۰۱) نابرابری اطلاعاتی^[۱۲] از دهه ؟؟؟ به بعد، رنگ جدّی به خود گرفته است. وقتی اینترنت به طور روزافزون مورد استفاده قرار گرفت، سران سازمان های بین المللی مثل بانک جهانی، اتحادیه اروپا، سازمان ملل متحد و همچنین صاحبنظران، پرداختن به عوامل مؤثر بر شکاف اطلاعاتی ]و دیجیتال[ را لازم دانستند. در این راستا، «نوریس»^[۱۳] (۲۰۰۱) جنبههای اقتصادی و سیاسی ماهیت شکاف دیجیتال را در سه سطح مورد توجه قرار داد: سطح کلان، یعنی منابع فناورانه و اقتصادی موجود و توزیع آنها؛ سطح میانی، یعنی نقش ایفا شده توسط مؤسسات سیاسی؛ و سطح خرد، یعنی منابع اطلاعاتی و انگیزه افراد در استفاده از این منابع. به گونهای مشابه، «کامپین» ^[۱۴] نیز علاوه بر عامل اقتصاد، بر عوامل فناورانه و سیاسی اشاره میکند. همچنین، «کوتان و پیترز»^[۱۵] (۲۰۰۳) شکاف دیجیتال را مسئله ای فناورانه می دانند که با آموزش استفاده از فناوری اطلاعات، رایانه های شخصی و دسترسی به اینترنت باند گسترده، سروکار دارد.

«فولجر»^[۱۶] (۲۰۰۱) با تأکید بر اینکه شکاف دیجیتال متأثر از دغدغه های روان شناختی و اجتماعی و نه صرفاً اقتصادی است، اعلام می دارد:
«برخی افراد از منابع دیجیتال بسیار استفاده میکنند؛ عدهای تمایل چندانی به استفاده از این منابع نوظهور نشان نمیدهند. اما، بیشتر افراد در این بین حداکثر و حداقل قرار می گیرند... افراد چندمهارته^[۱۷] (یا به تعبیری، باسواد اطلاعاتی) میتوانند به گونهای مؤثرتر، با منابع دیجیتال کار کنند و در واقع، دچار هراس فناورانه^[۱۸] کمتری هستند».

در پیمایشی که توسط «مان چو و جانگ کیل» (۲۰۰۱) صورت گرفت، سه مرحله برای شکاف دیجیتال تعریف شد:
۱) دسترس پذیری اطلاعات دسترسی به اطلاعات از نظر فرصت دیجیتال^[۱۹]
۲) کاربرد اطلاعات ایجاد ارزش افزوده در استفاده از اطلاعات
۳) پذیرندگی^[۲۰] اطلاعات استفاده از اطلاعات در افزایش کیفیت زندگی.

مطابق گفته های فوق می توان گفت تمرکز شکاف دیجیتال، به مقوله کمیّت و کیفیّت استفاده از اطلاعات تأکید دارد. بر این اساس، هرگاه زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات به طور نسبی مهیا شده باشد، کتابداران میتوانند در افزایش میزان استفاده شهروندان از اطلاعات ایفای نقش کنند. مثلاً، کتابداران می توانند به کاربران کمک کنند تا صمیمانهتر و کارآمدتر، با فناوریهای اطلاعاتی نوین تعامل برقرار نمایند، منابع اطلاعاتی و خود اطلاعات را مکان یابی، پردازش، سازماندهی، خلق، دستکاری، بازتولید و اشاعه دهند.

«روزالیا و دیگران»^[۲۱] (۲۰۰۶)، با مقوله بندی ابعاد چندگانه شکاف دیجیتال که عبارتند از: زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات، استفاده، هزینه و دسترس پذیری خدمات عمومی پیوسته، از این ایده حمایت می کنند که کتابداران، دست کم، میتوانند در دو مقوله از چهار مقوله پیشنهادی آنها، یعنی استفاده و دسترس پذیری خدمات عمومی پیوسته، ایفای نقش کنند.

حاصل مطلب اینکه، کتابداران می توانند در سطح خرد پیشنهادی «نوریس» (۲۰۰۱) فعالانه عمل کنند، مسایل فناورانه مد نظر «کامپین» (۲۰۰۱) و «کوتان و پیترز» (۲۰۰۳) را کاهش دهند و بویژه، مراحل اول و دوم مشخص شده توسط «مان چو و جانگ کیل» را به اجرا در آورند.


● شکاف دیجیتال در پرتو تعداد کاربران اینترنت
بنا بر نظر WSIS، عبارتهایی مانند «کاربران اینترنت در ایالات متحده، هشت برابر کاربران در قاره آفریقا هستند»، «کاربران اینترنت در ژاپن، سه برابر کاربران در قاره آفریقا هستند»، «کاربران اینترنت در آلمان، دو برابر کاربران در قاره آفریقا هستند»، «قاره آفریقا، کاربران کمتری نسبت به کشور فرانسه دارد»، «شهر لندن به تنهایی نسبت به کل پاکستان، کاربران بیشتری دارد» دربردارنده اشارات معناداری هستند. مثلاً، افزون بر تعداد خطوط تلفن ثابت و مشترکان تلفن همراه، تعداد کاربران اینترنت نیز بر گستره شکاف دیجیتال تأثیرگذار است. میتوان ادعا کرد، در شرایط برابر و به لحاظ زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات، در صورت ارائه آموزشهای مرتبط، کاربران اینترنت، افزایش خواهد یافت. چنانکه پیشتر یاد شد، نقشی که کتابداران در این مورد می توانند ایفا کنند و ایفا خواهند کرد، چشمگیر و قابل اعتناست.

به نظر سازمان «بریجز»^[۲۲] (۲۰۰۱)، اتحادیه بین المللی مخابرات ([wiki]ITU[/wiki]^[۲۳], ۲۰۰۳)، «چن و ولمن»^[۲۴] (۲۰۰۳) و «بارزیلی نیهون^[۲۵] و دیگران» (۲۰۰۴)، برخی از شاخصهای سنجش شکاف دیجیتال در ارتباط با کاربران اینترنت، عبارتند از: استفاده، که خود شامل زیرمقولاتی همچون بسامد، زمان پیوسته (آنلاین) بودن، کیفیت استفاده، آموزش و دانش (سواد بزرگسالی و سواد اطلاعاتی). نگارنده برآن است که کتابداران میتوانند بر افزایش استفادهپذیری اینترنت، کیفیت آموزش و مدیریت شاخص دانش از طریق اصول مدیریت دانش، به کاهش شکاف دیجیتال کمک مؤثری کنند. به علاوه، کتابداران می توانند محتوای مرتبط^[۲۶] را که یکی دیگر از شاخص های سنجش شکاف دیجیتال است، با استفاده از معیارهای ارزیابی منابع اطلاعاتی، به لحاظ کیفیت و افزایش میزان ربط محتوای منابع، تأمین و مهار نمایند. همچنین، آنها به واسطه «مدیریت محتوا»^[۲۷]، «حفاظت دیجیتال»^[۲۸]، «سازماندهی اطلاعات»^[۲۹]، «ممیزی اطلاعات»^[۳۰] و نظایر آنها، نه تنها می توانند به تحقّق برخی از شاخصهای بالا کمک کنند، بلکه قادرند در افزایش تعداد کاربران اینترنت و اقبال آنها به استفاده از اطلاعات موجود در منابع اطلاعاتی و به تبع آن، کاهش شکاف دیجیتال، نقش ممتازی ایفا کنند.

«کولن»^[۳۱] (۲۰۰۱) و «پیترز»^[۳۲] (۲۰۰۳) برای کاهش شکاف دیجیتال، به راه حل های زیر اشاره می کنند: در کشورهای توسعه یافته، « تأمین اعتبار برای آموزش استفاده مؤثر از فناوری اطلاعات برای تمام معلمان و مدرسان» و در کشورهای کمتربرخوردار، «ارتقای استفاده نوآورانه از فناوری». در این راستا، «پیترز» با مطرح ساختن این پرسش «به چه چیزی، بیشتر نیاز است؟» و پاسخ «دسترسی واقعی»، خاطرنشان می�سازد که تأمین دسترسی به فناوری، مهم است، اما اهمیت آن، چیزی فراتر از صرفاً دسترسی فیزیکی میباشد. اگر از فناوری آن طور که باید به طور مؤثر استفاده نشود، افراد با چگونگی استفاده از فناوری آشنا نباشند و از خود تمایلی به استفاده از آن بروز ندهند، رایانهها و اتصالها، ناکافی خواهند بود.

«اونو و زاودنی»^[۳۳] (۲۰۰۶) قویاً از نگرش پیترز که اعلام می دارد «دسترسی به فناوری اطلاعات، الزاماً، به استفاده نمی انجامد» دفاع می�کنند. بنابراین، مسئولیت برجسته و ممتاز کتابداران در افزایش ایجاد شرایط برای افزایش استفاده کیفی و منتقدانه از اینترنت و تسهیلات فناورانه موجود، آشکارتر می شود.


● گامی دیگر به جلو در نظریه و عمل
الف) در نظریه
کتابخانه ها از ابزارهای اجتماعی عمدهای هستند که میتوانند شکاف دیجیتال موجود را کاهش دهند و به تحقق جامعه دموکراتیک یاری رسانند (دیانی، ۱۳۸۶). بر اساس این نظریه است که ایفلا در هفتاد و پنجمین نشست سالانه خود در گلاسکو، اسکاتلند، بیانیه زیر را تصویب کرد (Anon, ۲۰۰۲؛ نقل شده در Williams and Poh Sze, ۲۰۰۳):

ـ کتابخانه ها می توانند با احترام به برابری، کیفیت عمومی زندگی برای همگان و محیط طبیعی، خدمات خود را تضمین نمایند.

ـ خدمات کتابخانه ای و اطلاع رسانی، دسترسی به اطلاعات، ایده ها و آثار موجود در فرمت های گوناگون را تأمین می کنند، به طوری که از پیشرفت شخصی تمام گروههای سنی و مشارکت فعال در جامعه و فرآیند تصمیم گیری، پشتیبانی می نمایند.

ـ خدمات کتابخانه ای و اطلاع رسانی از یادگیری مادامالعمر، تصمیم گیری مستقل و پیشرفت فرهنگی برای همه، حمایت می کنند.

ـ خدمات کتابخانه ای و اطلاع رسانی، به توسعه آزادی اندیشه و صیانت از آن کمک کرده و از ارزش های اساسی دموکراتیک و حقوق مدنیت جهانی دفاع می کنند. آن ها به هویت، انتخاب مستقل، تصمیم گیری و محرم بودن کاربرانشان احترام می گذارند، بی آنکه هیچ گونه تبعیضی قائل شوند.

ـ بدین منظور، خدمات کتابخانه ای و اطلاع رسانی، منابع گوناگون را فراهم آوری و نگهداری کرده و بدون تبعیض، در دسترس تمام کاربران قرار می�دهند.

ـ خدمات کتابخانه ای و اطلاع رسانی، در حال رفع نابرابریهای اطلاعاتی ناشی از شکاف اطلاعاتی فزاینده و شکاف دیجیتال هستند. از طریق شبکه خدمات کتابخانه ها، اطلاعات پژوهشی و نوآوری، اشاعه می یابد و تحقق توسعه پایدار و رفاه جهانی به واقعیت نزدیکتر می شود.

ب) در عمل
به منظور تحقق نقش های یاد شده، کارکردن مؤثر در کتابخانه های دیجیتال و کمک به پرکردن شکاف دیجیتال، توجه به پنج حوزه پیشنهادی «اورز»^[۳۴] (۲۰۰۲) که کتابداران و حرفه مندان اطلاع رسانی باید در آنها ماهر شوند و مهارت ها و دانش مورد نیاز هر یک را فراگیرند تا بتوانند مؤثرتر، به کاربران کمک کنند و در عینیت بخشی به نظریه بالا ثمربخش باشند، سودمند به نظر می رسد.

با توجه به پیدایش کتابخانه های دیجیتال و گوناگونی خدمات کتابخانه ای فناوری مبنا، کتابداران باید بر حوزه های «فرآیندهای افزایش ارزش» و «فناوری اطلاعات»  بیشتر تأکید داشته باشند.

[Zohreh Gholami]

(بخش دوم)


● ملاحظات پایانی
سازمان شکاف دیجیتال (, ۲۰۰۶^[۴۱]DDO)، بر این باور است که کاهش شکاف دیجیتال، پیش شرط کاهش فقر، کاهش تروریسم و تحقق بازارهای پایدار جهانی است. از این رو، تأکید می شود که در مسیر کاهش شکاف دیجیتال، کتابخانه ها و کتابداران باید با دانش و مهارت های خود، با منعطف بودن و تغییر نگرش خویش نسبت به محیط جدید، بیش از پیش، به تقویت خود بپردازند. در این خصوص، «یامازاکی»[۴۲] (۲۰۰۷) اعلام می کند:

«ما (کتابداران) باید فهرست خدماتمان را بر اساس تفکر کارکردی، بازطراحی کنیم. تحت شرایط کنونی که در آن، اینترنت مجرای متداولی برای هر کس جهت دستیابی به اطلاعات شده است، تمرکز بر خدماتی که صرفاً توسط کتابخانه ها یا حرفه مندان اطلاع رسانی قابل ارائه باشد، حایز اهمیت است. اکنون، هماهنگ سازی خدمات اطلاعاتی تجاری، پایگاه های اطلاعاتی، مجلات الکترونیکی و کاربردهای فناوری اطلاعات به منظور تولید محصولات و خدمات جدید از ناحیه کتابخانه ها عملی است. بدین منظور، باید ابزارهای فناورانه گوناگون و خدمات اطلاع رسانی موجود را بازنگری و بررسی نماییم تا دریابیم برای ارائه خدمات کتابخانه ای مؤثر، کدام یک باید به کار گرفته شود». همچنین، سیاستگذاران باید به نقش حیاتی که کتابداران می توانند در تحقق جامعه دانش محور و توسعه پایدار ایفا نمایند، توجه کنند. بنابراین، انتظار میرود جایگاه بخش اطلاعات و خدمات کتابخانه ها و همچنین، کتابداران یعنی کسانی که این خدمات را شدنی و عملیاتی می کنند، در کنار سایر حرفه مندان بخش های تأثیرگذار جامعه مثل صنعت و کشاورزی، مورد توجه قرار گیرد و در قبال این واسطان بین انسان ها و منابع دانش، نگاهی رو به آینده و رویکردی هوشیارانه اختیار کنند.

در خاتمه، تأکید میشود، فارغ از نقش کتابخانه ها، کتابداران و اطلاعرسانان، همکاری و همگرایی بین تمام نهادهای وابسته ـ اعم از ملی و بین­المللی ـ کلید کاهش موانع موجود بر سر راه دسترسی به اطلاعات و تخفیف شکاف آموزشی و اطلاعاتی و در نهایت، شکاف دیجیتال هر کشور خواهد بود. در عین حال، نباید از جنبه های ضروری یاد شده در مرور متون ـ یعنی جنبه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ـ غافل شد زیرا افزون بر نقش برجسته بخش اطلاعات ـ که در این مجال به آن پرداخته شد ـ توجه به این ملزومات، به فایق آمدن بر شکاف دیجیتال و به دنبال آن، تحقق دسترسی برابر به اطلاعات، کمک خواهد کرد.



منابع
ـ دیانی، م.ح (۱۳۸۶). افزایش کیفیت مشارکت مدنی. کتابداری و اطلاعرسانی، فصلنامه کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. جلد نهم، شماره اول.

Barzilai Nahon et al. (۲۰۰۴), "Measuring gaps in cyberspace: A comprehensive digital divide index", available at: research.yale. edu/isp/a۲k/a۲kresources/kbarzilai.pdf (accessed ۱۳ March ۲۰۰۷)
Bridges.org. (۲۰۰۱), "Spanning the digital divide: Understanding and tackling the issues", available at: http://www. bridges.org/spanning/download.html (accessed ۱۳ March ۲۰۰۷)
Chen, W., and Wellman, B. (۲۰۰۳), "Charting and bridging digital divides: Comparing socio economic, gender, life stage and rural urban internet access and use in eight countries", AMD Global Consumer Advisory Board (GSAB).
Compaine, B. M. (۲۰۰۱), The digital divide: facing a crisis or creating a myth?, Cambridge, MA: MIT Press.
Cullen, R. (۲۰۰۱), "Addressing the digital divide", Online Information Review, Vol. ۲۵. No. ۵, pp. ۳۱۱ ۳۲۰.
Cullen, R. (۲۰۰۳), "The digital divide: A global and national call to action", The Electronic Library, Vol. ۲۱. No. ۳, pp. ۲۴۷ ۲۵۷.
Digital Divide Organization. (۲۰۰۶), "Digital divide: What it is and why it matters", available at: http://www.digitaldivide.org/dd/ digitaldivide.html (accessed ۱۳ March ۲۰۰۷)
Foulger, D. (۲۰۰۱), "The cliff and the continuum: defining the digital divide", Discuss IAMCR & ICA Symposium on Digital Divide: November, ۲۰۰۱. Available at: http://pages.prodigy.net/davis foulger/articles/cliffAndContinuum.htm (accessed ۱۳ March ۲۰۰۷)
Hashim et al. (۲۰۰۴), "Trends and issues in preparing new era librarians and information professionals", Knowledge Management Section. IFLA Newsletter.
Henczel, S. (۲۰۰۰), "The information audit as a first step towards effective knowledge management: An opportunity for the special librarian", INSPEL, Vol. ۳۴, No. ۳/۴, pp. ۲۱۰ ۲۲۶.
Hüsing, T. and Selhofer, H. (۲۰۰۲), "The digital divide index A measure of social inequalities in the adoption of ICT", the paper presented in ECIS, June ۶–۸, Gda?sk, Poland.
ITU (۲۰۰۳), "ITU digital access index: World&#۰۳۹;s first global ICT ranking", available at: http://www.itu.int/newsarchive/press releases/۲۰۰۳/۳۰.html (accessed ۱۳ March ۲۰۰۷)
Kuttan, A. and Peters, L. (۲۰۰۳), From digital divide to digital opportunity, Boston: A Scarecrow Press.
Mphidi, H. (۲۰۰۴), "Digital divide or digital exclusion? The role of librarians in bridging the digital divide", presented at LIASA seven annual conference, held in Pholokwane, South Africa, also available at: www.liasa.org.za/conferences/conference۲۰۰۴/papers /LIASA Conference_۲۰۰۴_Mphidi.pdf (accessed ۲۸ April ۲۰۰۷)
Mutula, S. M. (۲۰۰۵), "Bridging the digital divide through e governance: A proposal for Africa's libraries and information centres", The Electronic Library, Vol. ۲۳. No. ۵, pp. ۵۹۱ ۶۰۲.
Mun cho, K. and Jong Kil, K. (۲۰۰۱), "Digital divide: conceptual discussions and prospect", in the human society and the internet: internet related socio economic issues, first international conference, Seoul, Korea: proceedings / Won Kim ... [et al.], (Eds.) New York: Springer.
Norris, P. (۲۰۰۱), Digital divide: Civic engagement, information poverty, and the Internet worldwide, Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Ono, H. and Zavodny, M. (۲۰۰۶), "Digital inequality: A five country comparison using microdata", Social Science Research, XXX XXX.
Peters, T. (۲۰۰۳), "Bridging the digital divide", available at: http://usinfo.state.gov/journals/itgic/۱۱۰۳/ijge/gj۰۸.htm (accessed ۱۳ March ۲۰۰۷)
Rao, S.S. (۲۰۰۵), "Bridging digital divide: Efforts in India", Telematics and Informatics, Vol. ۲۲, pp. ۳۶۱ ۳۷۵.
Rosalia, M. et al. (۲۰۰۶), "A multivariate framework for the analysis of the digital divide: Evidence for the European Union ۱۵", Information & Management, Vol. ۴۳, pp. ۷۵۶–۷۶۶.
Salinas, R. (۲۰۰۳), "Addressing the digital divide through collection development", Collection Building, Vol. ۲۲. No. ۳, pp. ۱۳۱ ۱۳۶.
Scrutiny of acts and regulations committee. (۲۰۰۵), "Digital divide", available at: http://www.parliament.vic.gov.au/sarc/E Democracy/Final Report/Glossary.htm (accessed ۱۳ March ۲۰۰۷)
Urs, S. R. (۲۰۰۲),"Redefining, reinventing and repositioning the information professionals and digital libraries in the new information landscape", available at: http://mail.asis.org/pipermail/ asis l/۲۰۰۲ July/۰۰۰۱۷۷.html (accessed ۱۳ March ۲۰۰۷)
Williams, M. and Poh Sze, C. (۲۰۰۳), "Digital divide: your role in bridging the gap in aquatic library services for the disconnected", available at: www.iamslic.org/proceedings papers/proc۰۲۰۱۹.pdf (accessed ۱۳ March ۲۰۰۷)
WSIS. (۲۰۰۵), "The digital divide at a glance", available at: http://www.itu.int/wsis/tunis/newsroom/stats/ (accessed ۱۳ March ۲۰۰۷)
Yamazaki, H. (۲۰۰۷), "Changing society, role of information professional and strategy for libraries", IFLA Journal, Vol. ۳۳. No ۱, pp. ۵۰ ۵۸.

۱. Digital divide. پر کردن شکاف دیجیتال[۱]
تأملی بر نقش کتابداران و اطلاعرسانان در هزاره سوم[۲]
۲. با ابراز تشکر از استاد فرزانه جناب آقای دکتر دیانی بابت رهنمودهای نگارشی ایشان.
۳. دانشجوی دکتری کتابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، عضو هیئت علمی گروه کتابداری دانشگاه آزاد اسلامی

۱. Rao.
۲. World Summit on the Information Society.
۳. Knowledge based society.
۴. Knowledge gap.
۱. www.mountainpartnership.org/glossary.html (Viewed on ۲۰۰۷ ۰۳ ۰۷).
۲. www.ala.org/oitp/digitaldivide/index.html (Viewed on ۲۰۰۷ ۰۳ ۰۷).

۱. برای مطالعه بیشتر در این باره و آشنایی با برخی راهکارها رجوع شود به:

Isfandyari Moghaddam, Alireza (۲۰۰۶). "Some considerations on ethical and unethical issues originating from information technology revolution", presented in ۲nd Conference on Ethics and Information Technology, ITRC, ۱۳ ۱۴ Dec. Tehran, Iran. http://www.itrc.ac.ir/eit/program.php
۲. Mun Cho and Jong Kil
۳. Information inequality.
۴. Norris.
۵. Compaine.
۶. Kuttan and Peters.
۷. Foulger.
۱. Multi skillful.
۲. Technophobia.
۳. Digital opportunity.
۴. Receptiveness.
۵. Rosalia.
۱. Bridges.
۲. International Telecommunication Union.
۳. Chen and Wellman.
۴. Barzilai Nahon.
۱. Relevant content.

۲. در این خصوص، کتابداران میتوانند کیفیت محتوا، سازماندهی آن و افزایش ضریب دسترس پذیری محتوای گنجانده شده در منابع را تضمین کنند، نگاه کنید به:
(www.analog.com/Jobs/CDA/Internet/Jobs_Description/۰,۱۸۹۴,۱۱۰۱۹۶,۰۰.html)
۳. در باره حفاظت دیجیتال (digital preservation)، کتابداران میتوانند افزون بر تأثیرگذاری در تدوین خط مشی اطلاعاتی (information policy)، کیفیت محتوایی داراییهای دیجیتال (digital assets) را تأمین کنند. نگاه کنید به: www.gwla.org/digpres KU.ppt
۴. در این رابطه، هاشیم و دیگران (Hashim et al., ۲۰۰۴)، براین باورند که با توجه به افزایش روزافزون اطلاعات و انفجار اطلاعات، کتابداران می­توانند با استفاده از مهارتهای خود بویژه در زمینه مدیریت دانش، آموزش کاربران، راه اندازی کتابخانه های دیجیتال و اینترانتها، آشفتگی اطلاعات را تعدیل کنند.
۵. بنا به تعریف، ممیزی اطلاعات (information audit) عبارت است از شناسایی نیازهای اطلاعاتی یک سازمان و انطباق آن با منابع و خدمات اطلاعاتی موجود. به نظر کارشناسان، ممیزی اطلاعات نخستین قدم در راستای مدیریت دانش قلمداد میشود؛ نقشی که از کتابداران و اطلاع­رسانان انتظار میرود (Henczel, ۲۰۰۰).

۶. Cullen.
۷. Peters.
۱. Ono and Zavodny.
۱. Urs.
۲. Meta sources.
۱. Value addition.
۲. Hypermedia.
۳. Data conversion.
۱. Decision Support Systems.
۲. Total Quality Management.
۳. Digital Divide Organization.
۴. Yamazaki

منبع: آفتاب