[Zohreh Gholami]

تعلیم و تربیت از دیدگاه فلسفه

نگاهي به انيميشن «اي كي‌يو، مرد كوچك»
معدودند انيميشن‌هايي كه هدفشان فقط سرگرم كردن بچه‌ها يا در بهترين حالت،‌ به تصوير كشيدن مقتضيات دوران كودكي نباشد و به تعليم و تعلم يا همان آموزش و پرورش هم توجه درست داشته باشند. مي‌گوييم توجه «درست» چون تعداد انيميشن‌هايي كه آموزش‌زده هستند و بي‌جاذبه اصلاً كم نبوده بلكه شايد بتوان گفت تعدادشان خيلي هم بيشتر از انيميشن‌هاي سرگرم‌كننده‌ صرف است.

يكي از اين معدود نمونه‌هاي ارزشمند پينوكيو است كه بسياري آن را بهترين انيميشن كودك از جنبه مضمون و محتواي آموزشي و تربيتي مي‌دانند. البته نسخه‌هاي متفاوتي از اين داستان ساخته شده اما وجه مشترك همه‌ آنها همان قصه‌ خلاقانه و ماندگار كارلو كالودي است. ولي نمونه‌ ديگري هم هست كه اگرچه به قدرت و تأثيرگذاري پينوكيو نمي‌رسد اما دست كم در ميان انيميشن‌هايي كه از تلويزيون ايران پخش شده مورد خاص و قابل توجهي است. انيميشني كه كودكان ديروز با آن خاطره‌ها دارند و كودكان امروز هم به مدد پخش مجدد از شبكه‌ي دو، مخاطب كنوني‌اش هستند: «اي كي يو، مرد كوچك»؛ كه بيشتر با نام «اي كي يو سان» شهرت دارد. موضوع اصلي اين مجموعه انيمشن جذاب و ديدني ژاپني، تفكر است. اين موضوع براي بچه‌ها اينقدر جذاب و دوست‌داشتني باشد؟ بچه‌ها اي كي يو سان را دوست دارند و ماجراهايش را با اشتياق دنبال مي‌كنند و از او الگو مي‌گيرند.

خنده و شادي و بازي و سرگرمي را كه همه كودكان ذاتا دارند. مهم اين است كه بتوانيم ارزش‌هايي مثل صداقت (در پينوكيو) و فكر كردن (در اي كي يو‌سان) را در نظر آنان هم رديف با اين نيازهاي اوليه، مهم و ضروري جلوه دهيم.

درباره انيميشن «اي كي يو، مرد كوچك» نوشته‌اند: اين مجموعه محصول 1975 كمپاني تويي انيميشن ژاپن است كه توسط كي ميو يابوكي در اپيزود ساخته شده. تاداكي يامازاكي فيلمنامه اين مجموعه را نوشته و اين مجموعه در ژاپن پخش شده است. اي كي‌يو در اصل پسر يك امپراتور بوده و در دوره حكومت شوگون‌ها كه حكومت را از دست امپراتورها خارج كردند، مادرش مجبور شده به همسري يك شوگون درآيد و براي همين او را به معبد فرستاده است. اين كودك مراتب رشد و ترقي را در معبد، خيلي زود طي مي‌كند و در كارها از خود خلاقيت منحصربه‌فردي نشان مي‌دهد. او هر زمان كه تصميم به تمركز مي‌گيرد دو انگشتش را روي سرش مي‌چرخاند و بعد شروع به فكر كردن مي‌كند.

تيتراژ و موسيقي اين برنامه مثل خيلي ديگر از برنامه‌هاي كودك، ماندگار شده و به خاطره پيوسته اما چيزي كه «اي‌ كي يو، مرد كوچك» را از ديگر نمونه‌هاي ماندگار متمايز مي‌كند تأثير رفتار بخصوصي است كه شخصيت اصلي آن يعني اي‌كي‌يو‌سان بر مخاطب خود بر جاي گذاشته است.

يعني همان شيوه‌ منحصربه‌فرد فكر كردن با چرخاندن انگشت روي سر. ما نظير اين تأثيرات رفتاري را در مساله‌ طنزهاي شبانه‌ تلويزيوني به وفور ديده‌ايم اما درخصوص برنامه‌هاي كودك حقيقتاً كمتر شخصيت داستاني بوده كه چنين تأثيري در مخاطب كودك داشته باشد. از آنجا كه اين المان رفتاري، تأثير منفي و مخرب ندارد و به عكس، نوعي يادآوري براي فكر كردن و با تأمل و تأني تصميم گرفتن است، بايد آن را به فال نيك گرفت.

«اي كي يو سان» انيميشن قوي و خوش‌ساختي است. هم به لحاظ ايده و اجراي فيلمنامه‌اي و داستاني و هم به لحاظ ساختار بصري و كارتوني. پرداختن به زندگي نوآموزان خردسال معبد، به خودي خود ايده‌اي متفاوت است كه به ذهن هر كسي نمي‌رسد. اين بچه‌ها اساساً طور ديگري زندگي مي‌كنند و مناسبات روزمره‌شان تفاوت‌ زيادي با زندگي كودكان ديگر ـ كه اكثريت را هم تشكيل مي‌دهند ـ دارد. پرداختن به اين ايده‌ جالب توجه، نشان از ارزش و اهميتي دارد كه ژاپني‌ها براي هويت بومي خود قائلند. و اين نكته براي ما خيلي درس‌آموز است. متأسفانه ما يا به سراغ ايده‌هاي بومي نمي‌رويم يا اگر مي‌رويم پويانمايي‌هاي نازلي همچون «رستم و اسفنديار» مي‌سازيم كه متأسفانه تأثير كاملاً معكوس دارند.

متن داستاني «اي كي يو سان» هم به قوت ايده بكر آن است. قسمت‌هاي مجموعه كوتاه هستند اما در همين مدت زمان كم استفاده‌ بهينه‌اي از قواعد دراماتيك داستان‌گويي شده. معما دارد، تعليق ايجاد مي‌كند و لقمه را راحت و بي دردسر در دهان مخاطب نمي‌گذارد. به عنوان نمونه در قسمتي از مجموعه كه «اسباب كشي از ده به كوهستان» نام دارد، شينسه را مي‌بينيم كه دارد با مردم صحبت مي‌كند. اي كي يو او را ناراحت و مستأصل مي‌بيند اما نمي‌داند دليلش چيست. ما هم نمي‌دانيم.

همين‌قدر مي‌دانيم كه او مأمور ژنرال است و گويا از طرف ژنرال به كاري موظف شده كه انجامش براي او سخت بوده و با اكراه همراه است. داستان كه پيش مي‌رود بالاخره با يك فلاش بك متوجه مي‌شويم قضيه اين است كه ژنرال بي‌كفايت، هوس ويلا داشتن به سرش زده آن هم با نمايي ويژه كه لازمه‌اش اسباب كشي كردن همه‌ اهالي ده به كوهستان است. يعني مي‌خواهد براي رفاه كه نه، براي هوس‌راني خودش مردم را به زور از خانه و كاشانه آواره كند. نكته مهم اينجاست كه معلوم شدن اين معما به هيچ عنوان پايان مساله نيست، تازه مشكل رو شده و بايد به چاره‌اش فكر كرد. اينجاست كه نياز به‌اي كي‌‌يو براي حل معضل مشخص مي‌شود و ماجرا با محوريت شخصيت اصلي داستان ادامه پيدا مي‌كند. اين معماها و تعليق‌ها همين‌‌طور ادامه پيدا مي‌كنند تا جايي كه تدبير اي كي‌يو براي متقاعد كردن ژنرال را به طور كامل مي‌فهميم و به هوش و ذكاوتش آفرين مي‌گوييم. «اي‌ كي‌يو، مرد كوچك» در كل با همين طرح پرسش و ارائه‌ پاسخ است كه از يك طرف مخاطب را درگير مي‌كند و از طرف ديگر به او آموزش مي‌دهد. يعني عامل جذابيت در انيميشن «اي كي‌يوسان» همان عاملي است كه آموزش از طريق آن انجام مي‌شود و اين نكته‌ جالب و تأمل‌برانگيزي است.

كارگرداني اين مجموعه نيز استادانه است. دكوپاژ صحنه‌ها و اندازه نماها طوري دقيق كار شده كه واقعاً از يك پويانمايي ساده‌ تلويزيوني بعيد است. پلان‌ها مختصر و مفيد هستند و طول و تفصيل بي‌دليل ندارند. مثلاً وقتي موضوع سكانس، نگراني شينسه از دستور غيرمنطقي ژنرال در خصوص اخراج اهالي ده است بدون شرح و تفصيل اضافي، بلافاصله چهره‌ شينسه كات مي‌خورد به در يك خانه‌ روستايي كه با شدت وحدت باز شده و سامورايي‌ها مردي را از خانه بيرون مي‌اندازند.

اغلب نماهاي اين مجموعه همين‌طور خلاصه‌ شده و موجزند و عجيب اين‌كه با اين وجود براي مخاطب كودك قابل درك و فهم هستند. كارگرداني صحنه‌ فكر كردن اي كي يو هم كه جاي خود دارد. اي‌كي‌يو به شكلي آييني مي‌نشيند، چشم‌هايش را مي‌بندد و تمركز مي‌كند. دوربين موقع فكر كردن به‌چهره او نزديك مي‌شود. افكت صوتي مخصوص برنامه در لحظات تفكر اي كي يو هم اين حركت را همراهي مي‌كند. همزمان، چهره‌ اي كي‌يو ديزالو مي‌شود به تصاويري از موضوع انديشه و مساله‌اي كه بايد حل شود... و دست آخر، باز شدن چشم‌هاي اي كي يو با آن افكت صوتي ويژه كه نشان از موفقيت‌آميز بودن فرآيند تفكر دارد.

«اي كي‌يو، مرد كوچك» پويانمايي بي‌ادعا و ساده‌اي است كه در عين حال، حرف‌هاي بزرگ مي‌زند و آموزش‌هاي تربيتي مهمي به مخاطبش مي‌دهد. نياز اهل قدرت به اهل علم، ارزش و اهميت علم‌جويي و تفكر، پرهيز از عافيت‌طلبي به بهانه‌ فعاليت علمي و فكري (اي كي‌يو فقط فكر نمي‌كند، كار هم مي‌كند. با دستان كوچكش هيزم خرد مي‌كند و...)، هوشمندي و شناخت موقعيت (اي كي‌يو با پنبه سر ژنرال را مي‌برد نه با دشمني و مخالفت بي‌اثر) و بالاخره، دلسوزي براي همنوع، كمك به نيازمندان، و نجات مظلومان از ستم زورگويان، اينها برخي از مهم‌ترين آموزه‌هاي اخلاقي و تربيتي «اي كي‌يو، مرد كوچك» هستند.