[Zohreh Gholami]

کوه دماوند
(بخش اول)

کوه دَماوَند کوهی در شمال ایران است که به عنوان بلندترین کوه این کشور و بلندترین آتشفشان خاورمیانه^[۱] شناخته می‌شود. این کوه در قسمت مرکزی رشته‌کوه البرز در جنوب دریای خزر و در بخش لاریجان شهرستان آمل قرار دارد.^[۵] قله دماوند که از نظر تقسیمات کشوری در استان مازندران قرار دارد،^[۶] به هنگام صاف و آفتابی بودن هوا، از شهرهای تهران، ورامین و قم و همچنین کرانه‌های دریای خزر قابل رؤیت است.^[۷] نزدیکترین شهر بزرگ به این کوه لاریجان است.^[۶] کوه دماوند در سی‌ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.^[۸] همچنین قله دماوند از سال ۱۳۸۱ به عنوان «اثر طبیعی ملی» در شمار مناطق چهارگانه ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته‌است. ^[۹]

از دماوند در اساطیر ایران هم یاد شده‌است و شهرتش بیش از هرچیز به این سبب است که ضحاک (پادشاهی ستمگر و اژدهافش) در آن به بند کشیده شده‌است.^[۱۰] در آثار ادبی فارسی نیز فراوان به این اسطوره و به طور کلی‌تر کوه دماوند اشاره شده‌است.^[۱۱] دماوند دارای چشمه‌های آب گرم لاریجان، اسک و وانه است.^[۱۲]



ارتفاع
منابع مختلف اندازه‌های گوناگونی برای ارتفاع قلهٔ دماوند از سطح دریا ذکر کرده‌اند. به نقل از درگاه ملی آمار ایران، ارتفاع این قله ۵٬۶۱۰ متر است ^[۱۳]، منابع دیگر، از جمله پایگاه ملی داده‌های علوم زمین ایران و وب‌گاه رصدخانهٔ زمین ناسا، ارتفاع ۵٬۶۷۰ متر^[۱۴][۱] و ۵٬۶۷۱ متر^[۶] را نیز برای قلهٔ این کوه ذکر کرده‌اند. دایرةالمعارف فارسی فهرستی شش موردی از ارتفاع‌هایی که برای این قله آمده‌است ذکر می‌کند که از ۵٬۵۴۳ تا ۶٬۴۰۰ متر می‌رسد.^[۲]

ارتفاع نسبی دماوند، که با اندازه‌گیری ارتفاع قله نسبت به پست‌ترین دره بین این قله و نزدیکترین قلّه مرتفع‌تر تعیین می‌شود، ۴۶۶۱ متر است که دماوند را در ردهٔ دوازدهم بلندترین قله‌های دنیا از نظر ارتفاع نسبی قرار می‌دهد.^[۱۵]

فاصله از شهرهای نزدیک
این قله در ۶۹ کیلومتری شمال شرقی تهران، ۶۲ کیلومتری غرب آمل و ۲۶ کیلومتری شمال شهر دماوند واقع شده‌است.^[۱۶]

رودخانه‌های پیرامون
رودخانه تینه در شمال، رودخانه هراز در جنوب و شرق و رودخانه دلیچای در غرب این کوه واقع شده‌اند.^[۱۷]

کوهستان
قله دماوند در شرق کوهستان البرز مرکزی (استان مازندران) از رشته کوه البرز قرار دارد. قله‌های مجاور آن ورارو، سه سنگ، گل زرد، کاعون(کبود) و میانرود است.^[۱۸] 

راهنمای نقشه:
قله‌ها:
    ۱ علم‌کوه  ، ۲آزادکوه  ، ۳ دماوند ،  ۴ دوبرار  ، ۵ دوخواهران  ،  ۶ قلعه‌گردن  ، ۷ گرگ  ،  ۸ خلنو  ، ۹ مهرچال    ،  ۱۰ میشینه‌مرگ  ،  ۱۱ ناز  ،  ۱۲ شاه البرز  ،  ۱۳ سیالان  ،    ۱۴ توچال  ،  ۱۵ وروشت  ،  ۱۶ پهنه‌حصار

رودها:
۱ الموت  ، ۲ چالوس  ،  ۳ دوهزار  ،  ۴ هَراز  ،  ۵ جاجرود ،  ۶ کرج  ،  ۷ کجور  ،  ۸ لار  ،  ۹ نور  ،  ۱۰ سرداب  ، ۱۱ سه‌هزار ،  ۱۲ شاهرود

شهرها:
  ۱ آمل  ،  ۲ چالوس  ،  ۳ کرج

سایر:
  D دیزین  ،      E امامزاده هاشم  ،  K تونل کندوان

* سد لتیان  ،    ** سد لار

[Zohreh Gholami]

(بخش دوم)

عکس‌های ماهواره‌ای
موقعیت جغرافیایی کوه البرز در عکس‌های ماهواره‌ای ناسا از دماوند:

در تاریخ 2002/08/09                در تاریخ 2001/07/14                در تاریخ 2001/05/27                  در تاریخ 2000/07/27

[/size][/center]
آب و هوا
دما:
حداقل دمای هوا در ارتفاعات دماوند تا ۶۰ درجه زیرصفر (در زمستان) و تا یکی-دو درجه زیر صفر (در تابستان) پایین می‌آید.

باد:
سرعت توفان در دماوند گاهی از ۱۵۰ کیلومتر در ساعت می‌گذرد. سرعت باد در کوهپایه‌ها گاه به هفتاد کیلومتر در ساعت می‌رسد. بیشتر بادها از غرب و شمال غربی می‌وزند.

بارندگی:
میانگین بارندگی در ارتفاعات دماوند ۱۴۰۰ میلی‌متر در سال است و بارش در ارتفاعات معمولاً به صورت برف است.

فشار هوا:
فشار هوا در قله دماوند نصف فشار هوا در سطح دریا است.




عکس هوایی از قله دماوند
[/center]


آتشفشان
دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق^[۱۹]* است ^[۲۰] که عمدتاً در دوران چهارم زمین‌شناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده و نسبتاً جوان است.^[۲۱] فعالیت‌های آتش‌فشانی این کوه در حال حاضر محدود به تصعید گازهای گوگردی است.^[۲۲] آخرین فعالیت‌های آتشفشانی این کوه مربوط به ۳۸۵۰۰ سال قبل بوده‌است.^[۱۴]

دماوند یک آتشفشان خفته است که امکان فعال شدن مجدد آن وجود دارد.^[۲۳] در برخی از سال‌ها از جمله سال ۱۳۸۶، دود و بخارهایی از قله خارج شد که برخی از شاهدان آن را گواهی بر فعال شدن این آتشفشان پنداشتند. اما در حقیقت در سال‌های پر بارش، با نفوذ آب به درون قله و برخورد سنگ‌های داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می‌شود و چنین به نظر می‌رسد که فعالیت‌های آتشفشانی صورت گرفته‌است. ^[۲۴]

قطر دهانه این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است ^[۲۵][۲۶] که دریاچه‌ای از یخ آن را پوشانده‌است. ‏^[۲۴] همچنین نشانه‌هایی از وجود دهانه‌های قدیمی در پهلوهای جنوبی و شمالی کوه ملاحظه می‌شود.^[۲۴]

فوران گوگرد از نزدیک قلهٔ دماوند

نام‌ها و ریشه‌شناسی
نام دماوند به دو صورت مشهور دماوند و دنباوند (با زبر یا پیش دال) ضبط شده‌است.^[۲۷]‏^[۲] حتی در بعضی مآخذ هر دو صورت نام آمده‌است.^[۲۸] صورت دیگری که از نام این کوه ضبط شده‌است دباوند است.^[۲۹] این کوه را با نام‌های کاملاً متفاوت بیکنی و جبل لاجورد نیز ثبت کرده‌اند.^[۳۰] «نام دماوند در تورات آمده و صورت کهن آشوری آن «بیکن» است (ری باستان ۲/۶۴۲)»^[۳۱]

در مورد دلیل نام‌گذاری دماوند در فرهنگ معین آمده‌است: «دم (دمه، بخار) + اوند = وند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان)»^[۳۲]

احمد کسروی درباره‌ٔ نام‌گذاری دماوند یا دنباوند نظر کاملاً متفاوتی دارد.^[۳۳]*. وی با استدلال‌هایی نسبتاً پیچیده نام‌گذاری «نهاوند» و «دماوند» را مرتبط می‌داند و می‌نویسد «در زبانهای باستان «نها» به‌معنی پیش و «دما» به‌ضم دال به‌معنی پشت و دنبال بوده،...»^[۳۴] و در مورد «وند» می‌نویسد:««وندن» در زبانهای باستان ایران به‌معنای «نهادن» بوده[...] یکی از معناهای «نهادن» واقع شدن و ایستادن برجایی است.[...] و ناچار «وندن» نیز همان معنی را داشته و «وند» که ماضی آن است به‌معنی نهاد، برجایی ایستاد (واقع‌شد) می‌آمده‌است»^[۳۵] او در ادامه نتیجه می‌گیرد:«پس «نهاوند» یعنی شهر یا آبادی یا قلعهٔ ایستاده در پیش‌رو و «دماوند» یعنی شهر یا آبادی یا قلعهٔ ایستاده در دنبال و پشت.^[۳۶]



اسطوره
دماوند در اساطیر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. شهرت آن بیش از هر چیز در این است که فریدون از شخصیت‌های اساطیری ایران، ضحاک را در آنجا در غاری به بند کشیده‌است^[۳۷]* و ضحاک آنجا زندانی‌است تا آخرالزمان^[۳۸]* که بند بگسلد و کشتن خلق آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود.^[۳۹] هنوز هم بعضی از ساکنین نزدیک این کوه باور دارند که ضحاک در دماوند زندانی است و اعتقاد دارند که بعضی صداهایی که از کوه شنیده می‌شود، ناله‌های هموست.^[۲]

در تاریخ بلعمی محل زیست کیومرث کوه دماوند دانسته شده‌است^[۴۰] و گور فرزند وی هم آنجا دانسته شده‌است. با این تفصیل که چون فرزندش کشته شد خداوند چاهی بر سر کوه برآورد و کیومرث فرزند را در چاه فروهشت. بلعمی سپس از مغان نقل کند که کیومرث بر سر کوه آتش افروخت و آتش به چاه اندر افتاد و از آن روز تا امروز (روزگار بلعمی) ده پانزده بار پرزند و به هوا برشود و از مغان نقل می‌کند که این آتش دیو را از فرزند او دور دارد.^[۴۱] به گفتهٔ تاریخ بلعمی جمشید به طبرستان به دماوند بود که سپاه ضحاک به وی رسید.^[۴۲]. بنا به روایتی نبرد لشکر فریدون به سپاهسالاری کاوه با ضحاک در حوالی دماوند بود.^[۴۳] دماوند بار دیگر در گاه پادشاهی منوچهر مطرح می‌شود؛ آرش کمانگیر از فراز آن تیری انداخت تا مرز میان ایران و توران را تعیین کند.^[۴۴]

بعدها با پا گرفتن اساطیر سامی در ایران برخی شخصیت‌های این اساطیر هم با دماوند ارتباطاتی یافتند. از جمله «عوام [...] معتقدند که سلیمان‌بن داوود، یکی از دیوان را که «صخر المارد» (سنگ سرکش) نام داشت در آن‌جا زندانی نمود. گویند، بر قلهٔ دماوند، زمین هموار است و از چاهی که بر فراز آن قرار دارد، روشنی بیرون آید.»^[۴۵]



ادعای ثبت در میراث جهانی
در فروردین ۱۳۸۷، خبرگزاری‌های ایران اخباری را در رابطه با ثبت کوه دماوند در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو منتشر کردند. این خبرها که از خبرگزاری‌های گوناگون مانند خبرگزاری فارس منتشر شد که در آن، کوه دماوند را به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران که در فهرست میراث طبیعی جهانی یونسکو به ثبت رسیده معرفی کردند.^[۶۱] اما فریبرز دولت آبادی، معاون سازمان میراث فرهنگی در گفتگو با خبرگزاری میراث فرهنگی این ادعا را رد و آن را سو تفاهم دانست. وی ابراز کرد: «متاسفانه برداشت اشتباهی از موضوع ثبت دماوند صورت گرفته و این خبر اشتباه است.»^[۶۲]



ثبت قله دماوند به عنوان اثر طبیعی ملی
اثر طبیعی ملی قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۲۱/۳/۸۱ شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته‌است. این اثر با ۳۹۷۶۱۱۳ تا ۳۹۸۲۱۵۰ عرض جغرافیایی و ۵۹۶۷۶۲ تا ۶۰۳۵۹۷ طول جغرافیایی در شمال شرق تهران و در استان مازندران واقع گردیده‌است. قله دماوند در فرهنگ کشورمان مظهر پایداری و استواری است و از گونه‌های مهم گیاهی آن می‌توان از بومادران، پیر گیاه دماوندی، اسپرس کوهی و گون نام برد. استفاده بیش از حد از ظرفیت قابل تحمل محیط و همچنین بهره برداری پوکه معدنی در اطراف این اثر طبیعی ملی، از مهمترین عوامل تهدید کننده در تخریب آن به شمار می‌آید.^[۶۳]



کوهنوردی
در زمان‌های قدیم عده‌ای خود را به قلهٔ دماوند رسانیده بودند. ناصر خسرو در سفرنامه‌اش نوشته‌است که گویند بر سر دماوند چاهی است که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند.^[۶۴] صاحب آثار البلاد و اخبار العباد با نقل قولی دست دوم می‌گوید که عده‌ای از اهالی آن نواحی می‌گفته‌اند که در طی پنج روز و پنج شب به قله‌ٔ دماوند رسیده‌اند و قلهٔ آن را مسطح با مساحت صد جریب یافته‌اند گرچه از دور به مخروط می‌ماند.^[۶۵] اولین صعود موفقیت‌آمیز اروپائیان به قلهٔ دماوند در سال ۱۸۳۷ توسط تیلر تامسن صورت گرفته‌است.^[۲] همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله، به سال ۱۸۵۷ باز می‌گردد که تیم سرهنگ محمدصادق‌خان قاجار ارتفاع آن را ۶۶۱۳ ذرع تعیین نمود. ^[۲۴]

[/right]

تصویری از دهانه آتشفشان

مسیرهای اصلی صعود
برای رسیدن به قله دماوند، مسیرهای مختلفی وجود دارند که شناخته‌شده‌ترین آن‌ها این جبهه‌ها هستند:
جبهه شمالی، مسیر صعود این جبهه از میان دو یخچال سیوله (سمت راست) و دوبی سل (سمت چپ) صورت می‌گیرد.
جبهه شمال شرقی، پناهگاه تخت فریدون در این مسیر قرار دارد.
جبهه غربی، پناهگاه سیمرغ در این مسیر قرار دارد.
جبهه جنوبی، از سمت جنوب شرقی کوه. پلور، رینه، گوسفندسرا و بارگاه سوم در این مسیر قرار می‌گیرند.

آسان‌ترین این مسیرها جبهه جنوبی و سخت‌ترین آن ها جبهه شمالی است^[۶۶]. سه جبهه شمالی، جنوبی و شمال شرقی در نزدیکی روستاها قرار گرفته‌اند و همچنین همگی دارای جان‌پناه در میان راه هستند^[۶۷]. در مسیر جنوبی، آبشاری وجود دارد که همهٔ سال یخ‌زده‌است و تنها در تابستان‌های بسیار گرم، جاری می‌شود که به همین دلیل به آن آبشار یخی گفته می‌شود. این آبشار با قرار داشتن در ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع‌ترین آبشار خاورمیانه‌است.^[۶۸]

پناهگاه بارگاه سوم در جبههٔ جنوبی دماوند

پناهگاه‌ها
در نقشه راهنمای صعود به قله‌های البرز مرکزی پناه‌گاه‌هایی به شرح زیر مشخص شده‌است:^[۶۹]
پناه‌گاه گوسفندسرا (کوهپایه) در ارتفاع ۲۹۵۰ متری.
بارگاه سوم (یال جنوبی) در ارتفاع ۴۱۵۰ متری.
پناه‌گاه سیمرغ (یال غربی) در ارتفاع ۴۱۵۰ متری.
پناه‌گاه تخت فریدون (یال شمال شرقی) در ارتفاع ۴۳۶۰ متری.
جانپناه فلزی (جبهه شمالی) در ارتفاع ۴۰۰۰ متری
یخچال‌های معروف [ویرایش]
یخچال سیوله (جبهه شمالی)
یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)
یخچال عروسکها (جبهه شمالی)
یخچال دره یخار (شمال شرقی)
یخچال خورتاب سر
یخچال شمال غربی
یخچال غربی

پانویس:
1- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ Mt. Davamand, Iran (انگلیسی). ناسا. بازدید در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۰۷.
2- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ مصاحب، غلامحسین (سرپرست). مدخل «دماوند» در دایرةالمعارف فارسی. جلد اول، چاپ سوم ۱۳۸۱، ص ۹۹۱.
3- ↑ An Introduction to Prominence (انگلیسی). بازدید در تاریخ ۲۵ آوریل ۲۰۰۷.
4- ↑ دماوند؛ موقعیت روی نقشهٔ جهانی، مختصات و اطلاعات کوتاه. traveljournals.net. بازدید در تاریخ ۲۵ آوریل ۲۰۰۷.
5- ↑ مسعود نصرتی، ۱۵
6- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ کوه دماوند (انگلیسی). وب‌سایت قلمرو کوهستانی ایران. بازدید در تاریخ ۱۸ آوریل ۲۰۰۷.
7- ↑ مسعود نصرتی، ۱۵
8- ↑ ثبت ملی دماوند؛ راهی به سوی جهانی شدن (رادیو فردا)
9- ↑ پورتال سازمان حفاظت محیط زیست کشور
10- ↑ از جمله در شاهنامه فردوسی
11- ↑ برای نمونه در شاهنامهٔ فردوسی گرشاسپ‌نامهاسدی طوسی اشعار ناصرخسرو به این موضوع اشاره شده‌است. قصیده‌های دماوندیه ملک‌الشعرای بهار هم معروف است.
12- ↑ نقشه راهنمای صعود به قله‌های البرز مرکزی
13- ↑ نگاهی به ایران؛ سرزمین و حکومت. درگاه ملی آمار. بازدید در تاریخ ۱۸ آوریل ۲۰۰۷.
14- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ اطلس زمین‌شناسی راه‌ها (انگلیسی). پایگاه ملی داده‌های علوم زمین. بازدید در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۰۷.
15- ↑ World top 100 most prominent peaks
16- ↑ مسعود نصرتی، ۱۵
17- ↑ مسعود نصرتی، ۱۵
18- ↑ کوه‌های البرز
19- ↑ (به انگلیسی: stratovolcano)
20- ↑ آتشفشان دماوند (انگلیسی). بازدید در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۰۷.
21- ↑ کوه دماوند. وب‌گاه Pars Times. بازدید در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۰۷.
22- ↑ یک مسؤول: علت تغییر رفتار قله دماوند در دست تحقیق است. ایرنا. بازدید در تاریخ ۲۱ آوریل ۲۰۰۷.
23- ↑ گزارش مطالعه آتشفشان دماوند
24- ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ ۲۴٫۲ ۲۴٫۳ شیرآقایی، روزنامه اعتماد
25-↑ سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی ایران
26- ↑ روزنامه آفرینش
27- ↑ شهیدی مازندرانی ۳۳۰
28- ↑ برای نمونه در ویس و رامین «تو گفتی بود دشت نهاوند / ز بس جنگ‌آوران کوه دماوند»(فخرالدین اسعد گرگانی ۶۲) و «درم با بند و ویس از بند رفتست / مگر امشب به دنباوند رفتست» (فخرالدین اسعد گرگانی ۲۱۴)
29- ↑ دهخدا ۲۲۱
30- ↑ دهخدا ۲۲۱
31- ↑ محمدجعفر یاحقی، ۱۹۶
32- ↑ معین ۵۳۶
33- ↑ او این نظر را در ۱۳۰۴ در مقاله‌ای به نام «نهاوند-دماوند» که در آینده منتشر شد ابراز داشته‌است.
34- ↑ کسروی ۲۶۵
35- ↑ کسروی ۲۶۷
36- ↑ کسروی ۲۶۷
37- ↑ این مطلب به تواتر در متن‌های فارسی میانه و متن‌های فارسی نو ذکر شده‌است از جمله در شاهنامه
38- ↑ به بیان دقیق‌تر نزدیک به پایان هزارهٔ هوشیدرماه
39- ↑ بندهش ۱۴۲
40- ↑ طبری [بلعمی] ۷۶
41- ↑ طبری [بلعمی] ۷۷
42- ↑ طبری [بلعمی] ۸۹
43- ↑ طبری [بلمعی] ‎۹۹-۱۰۰‏: این روایت خلاف آنِ شاهنامه‌است که جایگاه نبرد در بیت‌المقدس است.
44- ↑ طبری [بلعمی] ‎۲۴۱–۲۴۲‏
45- ↑ محمدجعفر یاحقی، ۱۹۶
46- ↑ شاهنامه > فصل ۵ ضحاک > بخش ۹ به بند کشیده‌شدن ضحاک به دست فریدون
47- ↑ «فریدون فرخ به گرز نبرد / ز ضحاک تازی برآورد گرد/ ببردش به کوه دماوند بست به جایش به تخت شهی بر نشست» (اسدی طوسی، ۳۶۶)
48- ↑ «ز بیدادی سمر گشته ست ضحاک /که گویند او به بند است در دماوند» (به نقل از علی‌اکبر دهخدا، ۲۲۱)
49- ↑ «درم با بند و ویس از بند رفتست/مگر امشب به دنباوند رفتست/چرا رفتست کاو خود نامدارست چو ضحاکش هزاران پیشکارست» (فخرالدین اسعد گرگانی ۲۱۴–۲۱۵)
50- ↑ «اوست فریدون ظفر بلکه دماوند حلم / عالم ضحاک فعل بستهٔ چاهش سزد» (ترکیبات خاقانی در مدح رکن‌الدین ارسلان شاه بن طغرل)
51- ↑ «دلی باید مه از کوه دماوند / که بشکیبد ز دیدار خداوند» (فخرالدین اسعد گرگانی ۳۴۳)
52- ↑ ا. م. دیاکونوف، تاریخ ماد، چاپ هفتم، انتشارات علمی فرهنگی، صفحه ۲۴۳
53- ↑ پیرنیا (جلد سوم) ۱۸۰۹
54- ↑ ا. م. دیاکونوف، تاریخ ماد، صفحه ۳۷۱
55- ↑ ماکسیم سیرو، ۳۷
56- ↑ محمد محمدی، ۵۱
57- ↑ ا. م. دیاکونوف، تاریخ ماد، صفحه ۳۴۷
58- ↑ مرتضی راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، جلد دوم، چاپ سوم، صفحه ۳۰۹، بخش اسلام آوردن غازان خان
59- ↑ شهیدی مازندرانی ۳۳۰
60- ↑ نشان‌های خاندان سلطنتی پهلوی (وب‌گاه اطلاعاتی نشان‌ها)
61- ↑ خبرگزاری فارس، ۱۱ فروردین ۱۳۸۷؛ تابناک، ۱۱ فروردین ۱۳۸۷، کد خبر: ۸۲۹۴.
62- ↑ خبرگزاری میراث فرهنگی، ۱۶ فروردین ۱۳۸۷ متن خبر
63- ↑ پورتال سازمان حفاظت محیط زیست کشور
64- ↑ ناصرخسرو، سفرنامه ۴
65- ↑ قزوینی آثار البلاد و اخبار العباد (بخش ۱۷ از ۳۱ در نسخهٔ برخط) بازدید ۲۵ آوریل ۲۰۰۷
66- ↑ مسعود نصرتی، ۱۴۴
67- ↑ مسعود نصرتی، ۱۴۵
68- ↑ Mt Damavand Icefall (انگلیسی). بازدید در تاریخ خرداد ۱۳۸۸.
69- ↑ نقشه راهنمای صعود به قله‌های البرز مرکزی