[Zohreh Gholami]

کهن ترین قالی

کهن ترین نمونه قالی، فرش هایی است که در پازیریک به سال ۱۹۴۹ بدست آمده است. پازیریک، دره ای است در دامنهٔ تپه های نواحی شمالی کوهستان "آلتایی"، از نواحی جنوبی سیبری مرکزی و در ۷۹ کیلومتری مرز مغولستان خارجی، با ارتفاع نزدیک ۱۵۰۰ متر از سطح دریا. در بازدید از پازیریک بوسیله رودنکو، پنج مقبرهٔ بزرگ و نه مقبرهٔ کوچک کشف شد که ظاهرشان مانند تپه های سنگی بود. حفاری این مقبره ها که در روسیه "کورگان" نامیده می شوند، از اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی آغاز شد و در طول بیست سال در چند نوبت ادامه یافت. به علت یخبندان درون مقبره ها، یخها را با کمک جریان آب گرم شکسته و خارج کردند تا بتوانند به وسایل درون گورها دسترسی پیدا کنند و معلوم شد که ساکنان این نواحی سَکایی های ایرانی تبار بوده اند.

قالی پازیزیکدر این مقبره ها که مربوط به پادشاهان سکایی بوده است، اجساد مردگان در درون تابوت های چوبی قرار داشت، بدن آغشته به مواد عطر آگین و سر رو به سوی مشرق بود. اتاقهای مقبره، چوبی بود و بدنهٔ درونی آنها با نمد پوشیده شده بود. از جمله این نمدها، نمد سفید رنگی بود که بر آن نقش شیری، با بدن انسان و نگارهٔ مرغان گوناگون دیده می شد. بر کف تابوت نمد دولا و روی آن قالیچهٔ پشمی گسترده بودند و بدن مرده روی قالیچه بود.

در مقبرهٔ پنجم آثاری از صنعتِ بافندگیِ زمانِ هخامنشیان پیدا شد که از جمله دو فرش از گونهٔ قالیچه برای زین اسب (فرش غاشیه) است که اندازه یکی از آنها ۱/۸۳×۲ متر به کلفتی ۲ میلیمتر است با رنگ قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کمرنگ و نارنجی که به جز بخش کوچکی از آن بقیه سالم مانده است. در این قالیچه که کُرک آن از پشت گره خورده و از سمت رو چیده و صاف شده است، به نوشته رودنکو در هر دسیمتر مربع ۳۶۰۰ گره به کار رفته است.

نقشهٔ این فرش، در وسط عبارت است از چند ردیف نگاره چهار برگی به شیوهٔ گل و بوتهٔ آشوری و نقش حاشیه آن نیز ردیفی است از جانوران افسانه ای بالدار و پس از آن سوارکاران و گوزنها. بر اساس نوشتهٔ رودنکو، نگارهٔ اسبهای سوارکاران با آن گردن برگشته و پارچه ای که برسینه اسب است و گذاشتن قالیچه به جای زین، از ریزه کاریهای نقش، مانند شیوهٔ گره زدن دم اسب را، در تخت جمشید نیز می توان دید. همچنان نقش آنها که در کنار اسب راه می روند و جامهٔ کوتاه و شلوار تنگ پوشیده اند نیز در آنجا به چشم می خورد. این فرش را بر اساس برآوردهای رودنکو می توان متعلق به قرن چهارم یا پنجم پیش از میلاد دانست.

فرش دوم نیز قالیچه ای است که چند تکه شده و نقش آن چهار گوشه هایی است به رنگ قهوه ای روشن یا آبی با نقش چند زن هخامنشی در برابر آتشدان که نمونهٔ آن در مُهرهای عصر هخامنشی نیز دیده می شود. تار و پود این فرش از پشم و بافت آن دورو است. یعنی در هر سانتی متر مربع از یک سو ۲۲ گره و از سوی دیگر ۲۴ گره دارد و به این ترتیب نقش فرش از هر دو سو نمایان است. نمونهٔ دیگر هنر بافندگی دوره هخامنشی، تکه هایی از یک فرش دیگر ایران است که در موزهٔ هرمیتاژ پتروگراد نگهداری می شود. این تکه ها پیش از حفاری های درهٔ پازیریک، بوسیله هیأت کوزلف (Kozlov) از زیر یخبندان کوههای شمالی مغولستان واقع در"نویین اولا" (nuinula) در سیبری بدست آمده و تاریخ آن معادل آغاز تاریخ میلادی برآورد شده است. بافت آن محکم و از پشم کلفت و انبوه به رنگ آبی تیره است و به علت کوچک بودن تکه ها، نقش کلی فرش را نمی توان مشخص کرد.

[Zohreh Gholami]

کهن ترین نقش قالی

درباره تاریخچه "گستردنی" در ایران، بر اساس نوشته رودنکو (Rudenko) دانشمند شوروی و کاشف قالی های "پازیریک"، سده ها پیش از میلاد قالیهای زیبایی در بابل، آشور، پارس، و ماد بافته می شد. کهن ترین نمونه نقش قالی را دانشمندان آشورشناس در نقشهای برجستهٔ "کاخ نینوا" (پایتخت آشور، سرزمین قدیمی در بخش میانی رود دجله) یافته اند که گل و حاشیه آن تقلیدی از گلدوزی های بابل به نظر می رسد. تاریخ این نقش ها را سده هفتم پیش از میلاد می دانند.

بهترین نمونه این نقش متعلق به خورس آباد در موزه لوور نگهداری می شود. در وسط این تصویر طرح گل و گیاه چهار برگه ای تکرار شده است. و در حاشیهٔ آن تصویرهایی از نیلوفر آبی است. همانند آنچه که امروزه در برخی از قالیچه های کردی نقش می شود. در همین زمینه، دو مجسمه سفالین اسب در دست است که یکی در سال ۱۳۲۸ در شوش بوسیله دکتر "گیرشمن" (Roman Girsman) کشف شده است که تاریخ آن به قرن هشتم پیش از میلاد می رسد و محل کشف دیگری در ماکو است که تاریخ آن متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد است. در هر دو اسب، قطعهٔ فرشی به جای زین است که به عقیدهٔ گیرشمن، نگاره های آن کهن ترین نمونهٔ نقش فرش ایران، نقش نمدزین مجسمهٔ شوش در یک سو تصویر دو گراز در حال تاخت در نیزار را نشان می دهد و در سوی دیگر، دو گراز در دو طرف نگاره های مربع شکل را (که به نوشته گیرشمن، این مربع در گذشته برای نمودن آب کشیده می شده است)، افزون بر گرازها در هر دو سو نیز یک مرغ ماهیخوار در حال پرواز دیده می شود. نقش نمدزین اسب ماکور، حیوانی است مانند سگ شکاری با آهو و پرندگان و گل و بتونه .

[Zohreh Gholami]

قالی

قالی نوعی گستردنی بافته شده از الیاف، پشم و در بعضی موارد ابریشم است که معمولاً برای پوشش زمین بکار می رود. از آنجا که قالی و فرش همیشه نقوشی زیبا بر خود داشته اند، امروزه به جنبه ٔ تزئینی آن نیز توجه می شود.



پیشینه واژه های مربوط به گستردنی ها:
در نوشته های بازمانده به زبان پهلوی برای قالیِ نفیس، واژهٔ "بَت" یا "بوپ" و برای فرش و نَمَد واژهٔ "نَمَت" و برای فرش، جامه و بستر، واژه "ویستَرْگ" آمده است که واژه اخیر از "ویسْتَرْتَن" به معنی «گستردن» می آید. خود واژهٔ قالی برگرفته از واژهٔ «قالین» است که نام شهری در ارمنستان بوده و از بعداً معنی «فرش بزرگ پُرزدار که با نخ و پشم به رنگها و نقشه های مختلف بافته می شود گرفته است. نام آن شهر با معنی جدید از راه زبان ترکی به فارسی آمده است.



معنای "بوب" در لغت نامه دهخدا چنین آمده است:
«فرش و بساط خانه ... فرشی که آن را انبوب نیز گویند ... در ارمنی، بوب و پهلوی، بوپ. در تاریخ طبری از ابوجعفر محمد بن جریر طبری (حدود ۲۶۶ ۳۱۰) و ترجمه و تالیف ابو علی محمد بلعمی (۳۲۵) واژه "بساط" مترادف فرش آمده است و آنجا که از "فرش بهارستان" سخن می رود که در حملهٔ اعراب به ایران از کاخ تیسفون بدست آمده است در معجم البلدان از یاقوت حموی (اوایل سده هفتم هجری قمری) چنین می آید: "بساطی یافتند از دیبا، شصت ارش اندر شصت ارش". در نُزهَهٔ القُلوب حمدالله مستوفی (۷۵۰) از قول ابوعون صاحب کتاب الذیج چنین آمده است : "در قالی قلا فرشی بافته می شود که آن را قالی نامند و قالی نسبت اختصاری است به شهر قالی قلا و قالی قلا شهری است در ارمنستان کبیر ... از عهد انوشیروان، هنوز ارمنستان بدست ایرانیان بود تا اسلام آمد ..."ارمینیاغس" یکی از مردم ارمنستان زمام حکومت ... را در دست گرفت . پس از وی زنی به حکومت رسید بنام " قالی " و شهری ساخت و آن را "قالی قاله" نامید که به معنای احسان است.»



قالی در طول دوران ساسانی
از صنعت قالیبافی ایران در زمان ساسانیان یادگاری در دست نیست جز روایت هایی در نوشته های پراکنده. در سالنامهٔ چینی (سوئی سو Sui Su) (مربوط به سالهای ۵۹۰ ۶۱۷ برابر با سالهای ۵ ۳۲) قالی از جمله فرآورده های ایران شمرده شده است. در جنگ هراکلیوس شاهنشاه روم شرقی با خسروپرویز و پیروزی وی و غارت شهر تیسفون در اوایل سدهٔ هفتم میلادی (۶۲۸ میلادی)، از جمله اشیاء غارت شده از ایران از "قالی های نرم" نیز یاد شده است.همچنین این روایت وجود دارد که بر "تخت طاق دیس" (طاق کسری در تیسفون) دز زمان خسروپرویز، فرشی با طرح باغ که نمودار چهار فصل سال بوده، گسترده می شده است. مؤلف تاریخ طبری اسم این قالی را بهار خسرو یا "موقع بهار خسرو" ذکر می کند. در وصف این قالی که آن را با قالی بهارستان یکی می دانند آمده است که نقشهٔ آن مانند باغی بود در فصل بهار که با گلهای رنگارنگ و درختان پر برگ و همچنین با نگارهٔ حوض آب و جویهایی در وسط آن و مرغابی های نشسته بر کناره های جوی، آذین شده بود. زمینهٔ قالی از نخ هایی سیمین و زرین بافته شده بود و برگ درختان و گلهای آن از ابریشم روشن بود. این فرش که گفته می شود گوهرنشان بوده است به نظر می رسد گلیم گونه باشد. چون اگر گره بافت بود با اندازه ای که برای آن روایت کرده اند (۳۰ متر در ۳۰ متر) باید نزدیک ۵/۲ تن وزن داشته باشد. مورخان عرب این قالی را اینگونه توصیف کرده اند: «گوشه های آن تختی باشکوه از گلهای آبی، قرمز، سفید، زرد و سبز است؛ رنگ زمینهٔ آن همرنگ زمین با طلاست و سنگهائی به شفافیت کریستال که تصویری از آب [را بوجود می آورد]. گیاهان با حریر و میوه ها با رنگ سنگی شکل گرفته اند».

از سوی دیگر چندین قطعه از پارچه های دورهٔ ساسانی در کلیساها و موزه های اروپا و امریکا وجود دارد که نشانی پیشرفت صنعت بافندگی و رنگرزی در این زمان است. به نظر برخی از کارشناسان هنر، این پارچه ها ظریفترین بافته هایی است که تا آن زمان بوجود آمده بوده است. فرش معروف این دوره، فرش بهارستان است که گفته می شود برای خسرو انوشیروان بافته شد و تا زمان یزدگرد سوم در موارد خاصی در قصر مدائن از آن استفاده می شد. این فرش که به احتمال همان فرش «بهار خسرو» است، در بزرگی ابعاد (به روایتی باندازه ۴۵۰ و ۹۰ قدم) و با به کارگیری نخ های عالی و ابریشم و زر و سیم و به نخ کشیدن انواع جواهر رنگارنگ در آن از قابلیت بافت هنرمندان آن عصر نشان دارد. در مورد فرش بهارستان افسانه هایی تا حد اغراق به وجود آمده است. در مورد سرنوشت آن نیز داستان هایی گفته شده است که بعضی از آنها خالی از غرض نیست. در روضهٔ الصفا آمده است که "سعد" از فرماندهان اسلام بی آنکه دست تصرفی بدان فرش دراز کند آن را به مدینه فرستاد تا قطعه قطعه شود و بین مهاجرین و انصار تقسیم گردد. بعضی اعتقاد دارند که این فرش پس از بریده شدن به قطعات، به فروش رسیده است.



قالی در دوران سلجوقیان
   بعد از دورهٔ سلطهٔ خلفای عرب، یک گروه از قبایل ترک، بنام سلجوق ایران را فتح کرد. سُلطهٔ سلجوقیان به لحاظ تاریخ فرش در ایران مهم است. زنان سلجوقی تبحر خاصی در بافتن فرش با گره های تُرکی داشتند، در استانهای آذربایجان و همدان که بمدت زیادی تحت نفوذ سلجوقیان بود، در این مدت از این نوع گره برای بافت فرش استفاده می شده است.



قالی در دوران صفویان
   دورهٔ شکفتگی صنعت فرش ایران (و گسترش بازرگانی آن) به سده های دهم و یازدهم هجری در زمان سلسلهٔ صفویه مربوط می شود. با توجه به هنرمندان و گسترش امکانات از یک سو و همکاری استادان تذهیب و پیشرفت صنعت رنگرزی از سوی دیگر باعث شد که قالیبافی همچون معماری و پارچه بافی، در این زمان مقامی ویژه در زمینهٔ هنر و صنعت پیدا کند. کارگاههای بزرگ برای بیشتر هنرها در اصفهان دایر شد و قالی هایی که امروزه به نام فرشهای نفیس ایران در موزه های عمومی و خصوصی جهان نگهداری می شود و تعداد آن ها تقریباً ۱۵۰۰ اثر است، نشانی از استادی ایرانیان در نقش و بافت دارد، ثمرهٔ تلاش بافندگان، طراحان و رنگرزان این دوره است.

شاه تهماسب که به روایتی خود نیز در کار طراحی فرش دست داشت، هنرمندان و صنعتگران بزرگ ایران را در تبریز گرد آورد و برای پیشرفت کارشان به ایشان کمک کرد. در همین زمان است که تبریز به مرکز بزرگ هنر و صنعت ایران تبدیل می شود و فرش ایران به دورهٔ طلایی خود می رسد و به عنوان هدیه به پادشاهان و امیران کشورهای دیگر داده می شود. «نصرالدین محمد همایون» پادشاه هند که چندی به دربار شاه تهماسب پناهنده شده بود، تحت تأثیر این صنعت در بازگشت عده ای از هنرمندان و بافندگان قالی را نیز با خود به هندوستان برد که بخشی از نتیجه کار ایشان در هندوستان در آن دوران، امروزه به صورت یازده تخته فرش در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.

در همین زمان کارگاه های دولتی قالی بافی نیز در برخی از شهرستان ها دایر شد. سفیر مجارستان در دربار شاه تهماسب در گزارش خود دربارهٔ اهدای فرش بوسیله این پادشاه به مسجد "صنعان" بزرگ در استانبول (جامع سلیمانیه امروز) می نویسد که این قالیها را در همدان و در جزین بافتند. در زمان شاه عباس، شکفتگی هنر قالیبافی ایران بیشتر شد. وی به تشویق و دلگرم کردن مردم به تماس و مبادله با اروپا مشغول گردید و پایتخت خودش که اصفهان بود را به یکی از مجلل ترین و عظیم ترین شهرهای ایران تبدیل نمود.

هنرمندان تذهیب کار برای طراحی نقش ها، چه برای قالی و چه برای تزیینات معماری مانند کاشی کاری، گچبری و آثار آجری، آغاز به کار کردند. کارهای این هنرمندان و همچنین هنرمندان خاتم کار مورد بهره برداری طراحان قالی قرار گرفت و طرحهای قالی نیز در نقش های تذهیب بازتاب یافت. شاه عباس یک کارگاه دولتی در پایتخت جدید اصفهان دایر کرد که بر اساس نوشته های تاورینه و شاردَن جهانگردان فرانسوی و رابرت شِرلی جهانگرد انگلیسی و همچنین وقایع نویس دربار این کارگاه نزدیک کاخ سلطنتی و بین چهلستون و میدان نقش جهان قرار داشته است. در این کارگاه برای نیازهای دربار، خانههای اشراف و صاحب منصبان بزرگ، فرش می بافته اند. به نوشتهٔ «کروزینسکی» (Krusinski) کشیش لهستانی که از ۱۱۱۶ تا ۱۱۴۲ شمسی در ایران می زیست این بافندگان فرشهایی نیز برای تجارت می بافته اند که به همراه سوداگران دولتی برای فروش به اروپا و هندوستان فرستاده می شد تا بر ثروت خزانهٔ شاهی افزوده شود.

گسترش پایتخت و ساختمان های تازه از سوی دیگر نیاز به قالی را بیشتر کرد و فرش بافی (همچون پارچه بافی) از رشته های مهم اقتصادی برای مردم شد. همچنین در استرآباد، شیروان، قره باغ، کاشان، گیلان و مشهد به دستور شاه عباس کارگاههایی دایر شد. به نوشتهٔ شاردن، به دستور شاه عباس هر کانون بافتِ فرش می بایست فرش را به شیوهٔ خود ببافد. کرمان نیز در زمان صفویه از کانونهای قالیبافی بوده است و در زمان «جلال الدین اکبر شاه» از سلسلهٔ تیموریان هند، فرش کرمان به هندوستان نیز صادر می شده است. اسکندر بیگ، منشی دربار شاه عباس اول نیز در کتاب خود تاریخ عالم آرای عباسی از قالی این دیار یاد می کند و همچنین آنتونی شرلی برادر رابرت شرلی، که سالها در دربار شاه عباس به سر برده است در کتاب خود از مهارت مردم کاشان در بافتن قالیهای ظریف و همچنین مخمل و اطلس و حریر گلدار سخن می گوید.

«ریچارد هکلوت» (Richard Hakluyt)، جهانگرد انگلیسی که در قرن دهم هجری می زیسته است در کتاب خود به نام «جهانگردان» در نامه ای به یکی از بازرگانان هموطن خود می نویسد:
«در ایران فرشهایی از پشمِ زِبْر که در اطراف، دارای رشته های نخی است خواهی دید. این فرشها بهترین نوع فرش عالم و رنگهای آن بهترین و زیباترین رنگهاست. تو باید به این کشور بروی و به انواع وسایل باید متوسل بشوی تا بتوانی از مردم آنها، طرز رنگ کردن (خامهٔ) قالی را یاد بگیری زیرا اینها به طوری رنگ شده که باران و سرکه و شراب در رنگشان تأثیر نمی کند و چون تو این علم را از آنها آموختی و به اسرار آن دست یافتی خواهی توانست در رنگ کردن قماش، آن را به کار بری و به دوام آن اطمینان داشته باشی. زیرا رنگی که در رشته های زبر ثابت باشد، قطعاً در رشته های باریک منسوجات ثابت تر است. البته در ضمن باید از رنگهای مایع و وسایل رنگرزی و بهای آنها آگاه شوی».

دورهٔ شکفتگی قالی که در زمان صفویان پیدا شد کوتاه بود. شورش افغان و انقراض سلسلهٔ صفویه و هرج و مرجی که به دنبال آن پیدا شد، اقتصاد ایران و در نتیجه صنعت قالیبافی آن را از هم پاشید. رفاه عمومی، سرمایه و امنیت برای تشویق قالیبافان به کار از میان رفت



قالی در دوران مغولان، ایلخانیان، تیموریان، گورکانیان و آق قویونلوها
حملهٔ مغولان حمله ای وحشیانه بود، اما بعد از چندی مغولان تحت تأثیر فرهنگ ایران و تحت نفوذ ایرانیان قرار گرفتند. شهر تبریز، تحت حاکمیت رهبر ایلخانیان، غازان خان، با فرش های گران قیمت فرش شده بود.

از نمونه طرح فرشهای دورهٔ تیموریان نقش هایی است که از جمله در تصویرهای یکی از نسخه های خطی خمسهٔ جامی (متعلق به ۸۱۷ شمسی) متعلق به موزهٔ کاخ گلستان و همچنین در برخی از کارهای مینیاتوری این زمان متعلق به قرن دهم هجری آمده است. با توجه به علاقمندی شاهرخ چهارمین فرزند امیر تیمور گورکان به کار هنر و هنرمندان شاید زمینه هایی برای پیشرفت صنعت فرش در آن زمان فراهم بوده است. «جوزا فا باربارا» (Josa fa Barbara) سفیر ونیز در دربار اوزون حسن موسس سلسلهٔ آق قوینلو ها در تبریز از قالی های عالی کاخ این امیر سخن می گوید. در برخی از تابلوهای «هانس هولبین» (Hans Hulbein) نقاش آلمانی آغاز قرن دهم هجری تصویرهایی از قالی ایران دیده می شود. از روی این تصاویر می توان دانست که بیشتر قالی های پیش از قرن نهم هجری، کوچک و نقش های آن هندسی و با نگاره هایی از جانوران و تقلید شده از طبیعت بوده است.



قالی در دوران افشاریه و زندیه
دورهٔ کارگاه های فرش در ایران با هجوم افغان ها به پایان رسید. افغان ها تا زمانی که سلطه آنها در ایران برقرار بود، آثار موجود در اصفهان را چپاول کردند و از بین بردند. کمی بعد یک سالار جوان از خراسان، بنام نادر، شاه ایران شد. در تمام مدت فرمانروائی نادرشاه، تمام وقت و نیروی آن صرف جنگیدن با افغانها، ترکها و روسها را گذشت. در این دوره و تمام دوران یاغی گری گروههای مختلف و آشفتگی ایران بعد از مرگ او هیچ فرشی که ارزشی داشته باشد بافته نشد، و این رسم و سنت به تنهایی بوسیله افراد چادرنشین و هنرمندان این صنعت در شهرهای کوچک دنبال میشد. حتی در زمان زندیه نیز که آرامش در ایران برقرار شده بود، قالی بافی رونقی نگرفت و نزدیک صد سال (تا پایان جنگ ایران و روس) چنین بود و از آن پس با پیدایش بهبود در کار کشاورزی و بازرگانی، قالیبافی نیز رونق پیدا کرد.



قالی در دوران قاجاریه و پهلوی
در آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه، ترکیه به بازاری برای فروش قالی ایران به بازرگانان خارجی تبدیل د و چون قالیهای کهنه همه در این بازار به فروش رفت، بازرگانان تبریز برای تأمین فرش این بازار، همتی کردند و در اراک، تبریز، کرمان و مشهد کارگاههای قالیبافی دایر کردند و تاریخ جدیدی در قالی بافی ایران آغاز aشد.

تجارت فرش که تا چندی پیش از آن، تنها برای رفع نیاز بازارهای داخل بافته می شد به عنوان یک کالای صادراتی و در رابطه با تقاضای بازار جهانی در نظر گرفته شد. شرکت انگلیسی «زیگلر» (Ziegler) در سلطان آباد (اراک)، و پس از آن دیگر شرکتهای خارجی مانند شرکت امریکایی «قالی شرق» (Eastern Rug) و شرکت عثمانی ایتالیایی «نیر کاستل» (Near Kastel) در تبریز و کرمان، شرکت انگلیسی یونانی «O. C. M» معروف به «شرکت شرق» در کرمان و برخی دیگر از کانونهای مهم بافندگی قالی، شعبه هایی برای تهیه قالی و صدور آن بر پا کردند. آنها در ظاهر برای تشویق صادرات فرش و در واقع برای فروش هر چه بیشتر و به دست آوردن سود زیادتر قالیبافان را وادار به بافت فرشهای مناسب تقاضای بازارهای خارج کردند.

با بحران اقتصادی پیش از جنگ جهانی دوم و محدودیت ورود قالی ایران به کشورهای غربی، شعبهٔ شرکتهای خارجی در ایران برچیده شد و آن رونق ظاهری بازار فرش از دست رفت. ورود رنگهای مصنوعی و ارزان قیمت به ایران و بهره گیری از آن به جای رنگهای طبیعی و همچنین رو آوردن به بافت تقلبی برای ارزان تمام شدن تولید فرش و در نتیجه فروش بیشتر آن بویژه در پایان جنگ جهانی دوم، پیوند فرش ایران را با مایه های واقعی شهرت آن یعنی سنتهای رنگ، نقش و بافت سست کرد. و تلاشهایی مانند تأسیس موسسهٔ قالی ایران و هنرستان عالی اصفهان که تنها نگرش به یک سوی دشواریها بود و نه همه آنها، نیز نتوانست گره گشا باشد و درنتیجه مشکل همچنان پابرجا ماند و صنعت قالیبافی ایران که در قرن نهم هجری به دوره جوانی و در قرنهای دهم و یازدهم به کمال رسیده بود، در قرنهای دوازدهم و سیزدهم رو به ضعف گذاشت و از آن پس نیز نتوانست آن شکوه دورهٔ درخشان خود را به دست آورد.

[Zohreh Gholami]

قالی در دوران پس از اسلام

پس از اسلام تا پیش از سدهٔ نهم هجری نمونه ای از فرش بجا نمانده است. جز آن که در کتاب این جهانگرد و آن تاریخ نویس اشاره هایی به شهرت قالی ایران آمده است. کمی پس از هجرت، یک جهانگرد چینی به نام "هوانگ تسانگ" از مهارت ایرانیان در بافت قالی سخن گفته است. و دیگر این که المستنصر خلیفهٔ عباسی قالی ای مصوَّر به صُوَّر انسانی با کتیبه های پارسی داشته است (مسعودی مورخ اوایل سده چهارم هجری قمری). در حُدودُ الْعالم (تالیف شده در سال ۳۲۷) آمده است: و از پارس بساطها و فرشها و زیلویها و گلیمهای با قیمت خیزد. در همین کتاب از بافته های سیستان و بخارا و قالیچه های فارس نیز یاد شده است. "مقدسی" جهانگرد و جغرافیادان عرب نیز به رواج صنعت قالی در خوزستان اشاره هایی دارد. براساس نوشتهٔ وی، "قاینات" (قهستان) به بافت قالیچه های سجاده معروف بوده است. در تاریخ بیهقی (۳۸۵ ۴۷۰) آمده است که از جمله هدایایی که "علی بن عیسی" از خراسان برای "هارون الرشید" فرستاده است "دویست خانه قالی بود و آنچه می باید از آمل و طبرستان حاصل شود ... محضوری (= بافته هایی مانند زیلو و قطیفه) و قالی هزار دست".

در معجم البلدان (یاقوت حُمَوی، اوایل قرن هفتم قمری) اشاره هایی به قالی آذربایجان دیده می شود. و خاقانی نیز به قالی مَرَندی در شعر خود اشاره کرده است. ابن بطوطه (۷۰۳ ۷۷۹) از قالیِ سبزفامِ بافته شده در "مال میر" (ایذه در خوزستان) یاد می کند. به نوشتهٔ ابن خلدون (۷۰۳ ۸۰۶ / ۸۰۸) صادرات طبرستان، قالی و صادرات گیلان، قالی سجاده بوده است. طبرستان افزون بر مالیات، هر سال ششصد قالی نیز به دربار خلفای بغداد می فرستاده است.

[Zohreh Gholami]

قالی در دوران معاصر

در دوران معاصر سازمان های کثیری در زمینه فرش ایجاد شدند و وجود موسسات و ارگانهای دولتی از قبیل وزارت بازرگانی با داشتن واحدهائی از قبیل: شرکت سهامی فرش ایران، مرکز توسعه صادرات، موسسهٔ مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، سازمان نمایشگاههای بین المللی و کمیسیون نرخ گذاری، وزارت جهاد سازندگی با زیر پوشش قرار دادن کلیه قالیبافان روستائی کشور و ایجاد شرکتهای تعاونی قالیبافی و کمیته های صنایع روستائی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با داشتن موزهٔ فرش ایران، سازمان میراث فرهنگی و موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، وزارت صنایع با استقرار سازمان صنایع دستی ایران و موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، از مراکز دست اندرکار امور مربوط به فرش هستند.

مجامع حرفه ای و صنفی از قبیل اتحادیه صنفی فرش فروشان، اتحادیه صادرکنندگان فرش ایران، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، اتحادیه بازرگانان فرش دستباف در آلمان غربی، مؤسسات اوقافی، مذهبی و خیریه از قبیل کمیته امداد امام خمینی، آستان قدس رضوی، سازمان بهزیستی، مؤسسات آموزشی و دانشگاهی از قبیل دانشکدهٔ هنر دانشگاه الزهرا و مجتمع هنر و شرکتهای عدیده ای که در زمینهٔ پشم، نخ، ابریشم به کار اشتغال دارند نیز از این دسته هستند. صنعت فرش در نیم قرن اخیر شاهد گسترش و سرمایه گذاری هایی در نقاط محروم کشور بوده است.

[Zohreh Gholami]

قالی بافی زنان ترکمن

قالی یا فرش ترکمن از دیرباز در میان مردم ایران زمین و جهان زبانزد بوده است. خیلی پیشترها یعنی در حدود سال ۵۸۰ هجری شمسی مارکوپولو، جهانگرد معروف ایتالیایی، قالی ترکمن را تحسین کرده ودر مورد آن می نویسد: «زیباترین فرش های دنیا، پارچه هایی از ابریشم قرمز و رنگ های بسیار زیبا و دلپسند را زنان ترکمن می بافند.». فرش ترکمن در همان سال ها و پس از آن، بهترین فرش آسیای مرکزی بوده است. تمام فرشهای ترکمن که اکثراً ترکیب هنرمندانه و زیبایی از رنگهای سرخ و سرخ تیره، سبز غلیظ و سنگین، زرد تیره، رنگ نارنجی، رنگ سفید و لاکی و رنگهای سورمه ای می باشند، امروزه نیز همچون گذشته زینت بخش خانه ها و سالنهای مجللی می باشندکه جلوه ای خاص و زیبایی شایسته ای به منازل می بخشد و تحسین همگان را بر می انگیزد.

هنر قالی بافی در بین مردم ترکمن چکیده ای است از ذوق ، صنعت ، سلیقه ، حوصله و بردباری مردم این دیار که با خون آنها عجین شده و از نسل های گذشته به نسل امروزی رسیده است. هنر قالی بافی در ترکمن صحرا تنها به دست زنان زحمتکش و هنرمند انجام می شود. این هنر از مادر به دختر منتقل می شود و به مثابه ثروتی در دست زنان و دختران است. البته هنر زن ترکمن تنها محدود به قالی بافی نمی باشد بلکه نمدمالی، سوزن دوزی، خورجین و گلیم بافی، از جمله هنرهای این زنان توانمند می باشند.

از میان این هنرها، قالی بافی در اقتصاد خانواده نقش مهمتری دارد. به همین دلیل در بیشتر خانه ها یا آلاچیق ترکمنها یک دستگاه قالی بافی دیده می شود که زنان یا دختران خانواده بر روی آن به قالی بافی مشغولند. به این ترتیب زنان هنرمند ترکمنی در نتیجه مساعی و مهارت و استعداد هنری شان نقش بسیار بارز و گسترده ای در اقتصاد خانواده خود دارند و در حقیقت به طور گسترده و فزاینده ای به درآمد خانوار خود می افزایند. نخی که برای تار قالی مصرف می شود از شهر خریداری می شود اما پشم قالی را که گره های قالی را با آن می بافند، خود از پشم گوسفند می چینند.آنان پشم را در ابتدا شسته و بعد از خشک کردن با شانه پایه دار شانه می کنند. پشم شانه شده را با دوک ساده ای می ریسند.

معمولاً زنان مسن به ریسیدن و تابیدن و گاهی رنگ آمیزی پشم می پردازند و دختران کوچک و دختران و زنان جوان که چشمانی حساس و انگشتانی ظریف و باریک دارند به بافتن قالی مشغول می شوند. تبحر دختران و زنان در قالیبافی به حدی است که بدون نیاز به نقشه محل شروع و انجام هر نقش را در زمینه قالی می دانند و با مهارت و ظرافت خاصی شروع به نقش آفرینی می کنند که امروزه در اندازه ها و انواع مختلف به صورت قالی و قالیچه و گلیم و ... در سراسر دنیا داد و ستد می شود.

قالی هایی که به دست زنان ترکمن بافته می شود موارد استفاده فراوانی دارد. «خالی» نوعی قالی برای تزیین و آرایش خانه است، «نمازلیق» قالیچه های بسیار کوچکی است که روی آن نماز می خوانند ، «قاپی گلیم» قالی هایی نه چندان بزرگ است که بر جلوی در ورودی خانه ها می اندازند و ده ها نام دیگر بر انواع قالی هایی که به دست زنان و دختران ترکمن بافته می شود که موارد استفاده گوناگونی دارد. از طرح های معروفی که زنان ترکمن با آن قالی خود را زینت می دهند می توان به «ماری گل»، «تکه گل»، «درنق گل»، «قفسه گل» اشاره کرد.

«امبری» در این باره می نویسد: «یکی از صنایع مهم آسیای میانه که محصول آن از راه ایران و قسطنطنیه به اروپا می رسد قالی است که مرهون ذوق و مهارت زنان ترکمن است و گذشته از درخشندگی و استحکام بافت، شگفت انگیزتر آن است که زنان چادرنشین تا این اندازه در طراحی و قرینه سازی صاحب ذوق هستند و در بسیاری از موارد نسبت به کارگران اروپایی برتری دارند و قالیبافی سبب ایجاد کار برای گروه زیادی از دختران و زنان جوان شده است.»

قالی ترکمن معرف نبوغ ذاتی وهنر واستعداد سرشار بانوان این دیار می باشدو می تواند در صادرات غیرنفتی کشور واشتغال زایی سهم بسزایی داشته باشد. شایسته است رکودی را که طی دو دهه اخیر در بازار فرش دستبافت ایران به دلیل برخی مشکلات ایجاد شده و از درخشش آن کاسته، با حمایت و هدایت این صنعت از سوی دولت و مسئولین دوباره رونق یابد و بانوان ترکمن با اطمینان خاطر و با صلابتتر بتوانند موسیقی زندگی ترکمن که همان صدای ضربات یک نواخت شانه بر تار و پود قالی است، را بنوازند.


اذر هیو جی

[Zohreh Gholami]

افزارها و مواد قالی بافی

در ایران انواع دستگاه بافندگی (دار)، افزار و لوازم فرعی که در حال حاضر هم مورد استفاده واقع می شود وجود دارد، دستگاه بافندگی در ایران چهار نوع است:
۱) دستگاه زمینی یا افقی
۲) دستگاه عمودی
۳) دار روستائی
۴) دار تبریزی

با توجه به این که فرش در زندگی ایرانیان بدوی وسیله ای برای پوشش کف چادر ها علی الخصوص در زمستان های سرد بوده است، لذا فرش ناگزیر می بایست شامل دو عنصر مهم باشد یکی پرز پشمی که به آن ضخامت و گرما دهد و در عین حال دارای رنگ و طرح باشد و دیگر شالوده ای محکم و استوار داشته باشد برای اینکه پرزها یا پشمهای قالی به آن متصل گردد . بدین ترتیب قالی چادر نشینان مراحل توسعه و تکامل را پیمود.

دستگاه یا داری که شبانان قالی های خود را با آن می بافتند ازنوع ابتدائی و در واقع از دارهای افقی یا زمینی بوده است که امروز نیز بکار می رود.
دار روستائی شامل یک تیر ثابت فوقانی (سردار) و یک تیر تحتانی (زیردار) است که دو سر آن از دو سو در شکافهائی که در چوبهای طرفین دار (باهو) تعبیه شده است ، جا می گیرد . معمولاً انتهای چله یا دار یا تارها در قسمت زیرین دار به ریسمانی متصل است که دور تیر تحتانی بسته می شود و قسـمت فوقانی آن در کلافهـائی جمع شده است که به تیر فوقانی متصل می گردد با کوبیدن گوه در باهو چله ها را محکم می کنند. خود قالیباف روی تخته کلفتی که دو سر آن روی آخرین پله نربان قرار گرفته است می نشیند.

ـ دار تبریزی یا عمودی را از این رو تبریزی می نامند که ظاهراً در تبریز اختراع شده است این دستگاه ساده است و به کار بردن آن آسان ودر عین حال ارزان نیز هست.
ـ نوع گردان از لحاظ عملی کاملتر است در این دو دستگاه هر دو تیر در حفره هائی میگردند . میله ای که بعضی اوقات از آهن تهیه شده است از انتهای چله ها می گذرانند و سپس آن را به تیر تحتانی متصل میکنند و سر دیگر چله ها را به همان ترتیب به تیر فوقانی می بندند و سپس تیر را با اهرم به قدری می گردانند تا چله ها خوب محکم شود . همچنان که کار بافندگی پیش می رود ، قسمت بافته شده به دور تیر زیرین پیچیده و چله ها از دور تیر فوقانی باز می شود.

دستگاه یا دار گردان از چندین لحاظ بر نوع تبریزی رجحان دارد که با آن می توان هر اندازه قالی را بافت در حالی که در دار تبریزی نمی توان قالی ای بافت که اندازه آن بیش از دو برابر فاصله بین تیر فوقانی و تحتانی باشد . با گردانیدن تیرها به وسیله اهرم ، چله ها به مراتب محکم تر از آن می گردد که این کار بوسیله کوبیدن گوه ها در با هو انجام پذیرد. با دار گردان می توان لبه یا ( لواره ) قالیها را راست تر از کار در آورد.

انواع دار خواه افقی باشد یا عمودی ، دارای اجرای ساده ایست که به بافنده کمک می کند تا رشته های یک در میان تار را به دو بخش تقسیم کند و به این ترتیب راهی بین دو بخش باز کند که بافنده بتواند از آنجا با دست خود تارها را بکشد. جزء اصلی این روش در هر چهار نوع دار یکی است. بافنده بعد از گذشتن از هر پود دو بخش را باصطلاح رد می دهد تا به پود بعدی برسد.


● سایر افزارها:
▪ کارد برای بریدن نخ پس از بستن گره
▪ شانه یا دفتین برای کشیدن روی پود شبیه به چنگال سنگین
▪ یک جفت مقراض برای چیدن و مرتب کردن انتهای نخها هنگامی که یک ردیف گره بسته می شود.


● مواد قالی بافی:
مواد اصلی و مهمی که در این حرفه بکار می رود عبارت است از ابریشم ، پشم و نخ.
عشایر بلوچ برای چله بعضی از قالیچه های خود از موی بز استفاده می کنند، از پشم شتر بندرت استفاده می شود. در هندوستان از کنف نیز برای پود استفاده می کنند که در ایران هرگز بکار نمی رود.
ابریشم نسبت به پشم و نخ استفاده کمتری دارد و در نخ ، نخ دست ریس از نخ ماشینی بهتر است.
از پنبه هم در حوالی اصفهان، کاشان، یزد، مشهد و کرمان استفاده می شود البته پنبه ایران مرغوب نـیست و الیـاف آن کوتـاه است در نتیجه از تخم پـنبه آمریکایی که الیاف بلند دارد در ایران کاشته می شود.

[Zohreh Gholami]

قالی بافی در استان اصفهان

اصفهان در زمان صفویان یکی از مراکز عمده قالی بافی بود. در این شهر تعداد زیادی کارگاه وجود داشت که در آن قالی های زر بفت بافته می شد. اصفهان در فتنه افغان آسیب فراوان دید و تعداد بسیاری از هنرمندان و صنعتگران خود را از دست داد ولی پس از چندی توانست رونق اولیه خود را به دست آورد. در زمان قاجاریه قالی بافی اصفهان دوباره احیاء شد. در وضعیت زندگی استاد درجنگ جهانی اول اصفهان یکی از مراکز عمده تهیه قالیچه بود و پس از آن نیز بحران های زیاد اقتصادی تاثیر در کار قالی بافی نگذاشت چون قالیچه های آن بسیار ارزان تهیه می شد.

تعداد رنگ های انتخاب شده در قالیهای اصفهان بسیار محدود است. گره قالیهای اصفهان فارسی بوده و جفتی آن نیز کم نیست. رنگ های طبیعی بسیار کم مصرف می شود و بیشتر در قالی های خوب از رنگ های شیمیایی دندانه ای استفاده می شود. در روستاهای اطراف اصفهان نیز کم و بیش دارهای قالی وجود دارد. روی این دارها قالی و قالیچه ها طرح شاه عباسی و سایر طرح های اصفهان بافته می شود. رنگهای بکاررفته در آنها عموماً نباتی بوده و بیشتر از روناس، قارا، اسپرک، گنده یا گندل، پوست گردو، پوست انار و چند گیاه دیگر استفاده به عمل می آید.

از توابع اصفهان که در هنر قالی بافی مشهور هستند از قالیچه های بختیاری و قالی های جوشقان بایستی نام برد. قالیچه های بختیاری را البته بیشتر در روستاهای شهرکرد و چهار محال می بافند. قالی و قالیچه های جوشقان از زمان صفویه مشهور عالم بوده است و سابقه قالی بافی جوشقان به پیش از زمان صفویان می رسد. ولی در روزگار شاه عباس این صنعت در آنجا توسعه بسیار یافت. در آن زمان کارگاه های متعدد شاهی در آنجا مشغول کار بوده اند. جوشقان در آن زمان از توابع کاشان بوده است. در موزه های اروپا و امریکا تعداد زیادی قالی وجود دارد که منصوب به این روستای کوچک بوده است. قالی های جوشقان ریز بافت و دوپوده است. نقش قالی جوشقان شکسته است و شاید از دویست و پنجاه سال پیش تابحال همچنین ثابت مانده است. رنگهای آن از بهترین رنگهای طبیعی انتخاب می شود و همچنین رنگها کاملاً زنده و شاداب است. نوع پشم قالی جوشقان بسیار خوب و خامه آن دستریس است و گره جفتی چندی است که در جوشقان رخنه کرده است. درمیمه واقع در سه فرسنگی جوشقان بر سر جاده اصفهان به تهران نیز قالی هایی با همان نقش شکسته جوشقانی اما ریز بافت و بهتر از کار خود جوشقان بافته می شود.

نایین در شمال یزد و کناره دشت کویر قرار دارد و پیش از این به بافتن عباهای بسیار لطیف شهرت داشت اما پس از آنکه در کشور ما مردم به لباس اروپایی درآمدند عبا منسوخ گشت. بافندگان نایین مانند شال بافان کرمان و مخمل و زیبا بافان کاشان به قالی بافی روی می آوردند. صنعت قالی بافی در نایین در آستانه جنگ دوم جهانی آغاز شد و چون بافندگان آنجا همواره با پشم نازکتر سروکار داشتند به بافتن قالیچه های بسیار ریز بافت پرداختند و از آنجا که میزان تولید کم و جنس بسیار خوب بود، بازار خوبی برای کالای خود یافتند. که در زمان جنگ باز بر رونق آن افزوده شد. بدین ترتیب قالی نایین که شاید بهترین قالی امروز ایران باشد پدید آمد. پشم نایین نازکتر و نرمتر از دیگر پشم های ایران است. رنگ ها چندان دلاویز نیست و تنوع ندارد. شاید۹۰ درصد قالی های اصفهان دارای متنی است به رنگ کرم بایک ترنج سرمدادی یا آجری و حاشیه آجری تند، رنگهای فرعی نیز در مایه های تند و شماره آنها محدود است و شاید در سراسر صنعت قالی بافی اصفهان بیش از ۱۵ رنگ بکار برده نشود. مسئول این امر البته رنگرزان اصفهان هستند. ولی همچنین خود صاحب کار که توجهی به مایه های رنگی که تحویل می گیرد ندارد نیز مقصر است.


قالی کاشان
قالی های تاریخی و گرانبهای کاشان مظهر زیبایی ذوق و هنر ایرانیان در جهان است. قالی ایران که عامل بزرگ شناسایی کشور کهنسال ما به جهانیان گشته و اکنون در زندگانی همه اقوام بشر از هر نژاد و ملت خودنمایی می کند، گذشته از تامین نیازمندیهای زندگی و تشکیل اندوخته پربهای هر خانه و خانواده ای، ارزنده ترین نماینده اندیشه های لطیف انسانی و زیباترین پدیده های دلپذیر بشمار می رود. اما قالی کاشان که شهرت آن دنیا را فرا گرفته و شامل گرانبها ترین آثار هنری و قطعه های ممتازی در نوع خود می باشد از نظر تاریخی دو عصر متفاوت و مختلفی را پیموده و یک تعطیل طولانی و فاصله زمانی قریب به دو قرن این دو مرحله را از یکدیگر جدا ساخته است. هر چند اظهار نظر قطعی درباره همه قالی های بافت کاشان که اکنون در موزه ها و مجموعه های دنیا موجود است کار سهل و آسانی نیست اما از بررسیهای فنی کارشناسان و تحقیق و تطبیق کلی و قراین دیگر خصوصیاتی از قالی کاشان به دست آمده که برای شناختن و تشخیص آنها بسیار مؤثر است. از جمله تزئینات مربوط به نقش و تزئینات و ریزه کاریها و نقش و نگار مشترکی که با ظروف سفالی و کاشی سازی کاشان در آنها موجود است.همچنین بافت ریز و مخمل نما و ظرافت خاص آن نسبت به قالی های دیگری که باگره فارسی بافته شده است. پروفسور پوپ مختصات دیگری را هم برای نقشه قالیها ی کاشان شمرده است مانند: ترنجهای کنگره دار و برگهای ظریف، شاخه ها و برگهای دندانه دار و ... .

[Zohreh Gholami]

«قالی چلسی» (موزه ویكتوریا و آلبرت لندن)

● محل بافت: شمال غربی ایران یا كاشان – سال ۸۹۹ شمسی از مجموعه موزه ویكتوریا و آلبرت لندن
● اندازه: ۵۴۰×۳۱۶ سانتیمتر
● گره فارسی: ۷۰۰ و ۷۳۸ گره در متر مربع
▪ ۸۹ گره در ۱۰ سانتیمتر عرض
▪۸۳ گره در ۱۰ سانتیمرت طول
● تار: ابریشم طبیعی سبز رنگ
● پود: ابریشم طبیعی سفید رنگ دولا
● پرز: پشم

این قالی كه از نظر بعضی ها زیباترین فرش جهان است از یكی از تجار خیابان «كینگز» در چلسی خریده شده و به این نام شهرت یافت و سپس به موزه ویكتوریا و آلبرت لندن راه یافت.

وجود ترنج بسیار زیبا، شباهت این قالی را به فروش اردبیل بسیار زیاد می كند. بعضی صاحبنظران معتقدند كه این قالی قبل از قالی اردبیل بافته شده است. این امر امكان دارد، ولی هیچ دلیل خاصی برای اثبات این فرضیه موجود نیست. این قالی بدون شك با قالی اردبیل قرابت دارد و احتمالاً متعلق به همان گروه است. از لحاظ قدمت میتوان هر دو را بیك دوره نسبت داد و حتی احتمال اینكه فرش چلسی كمی قدیمیتر از اردبیل باشد وجود دارد. تار و پود این فرش از ابریشم و پرز آن از پشم و به اندازه های ۵۴۰×۳۶۰ سانتیمتر و گرههای آن از نوع فارسی و تعداد آن ۷۳۸۷ گره در دسیمتر مربع شمارش شده است.

این فرش دارای دو ترنج كامل با كلاله های جانبی و دو نیم ترنج متصل به حاشیه و لچكهائی به نقش یك چهارم ترنج است و در زمینه لاكی رنگ آن حیوانات شكار مانند آهو و گوزن و وحوشی مانند شیر و پلنگ و همچنین جانوران افسانه ای مانند اژدها در میان درختان و شاخسارهای گلدار دیده می شوند. در حاشیه بزرگ فرش دو سری ختانی به هم پیوسته و یك شكل و معكوس با یكدیگر در دو رنگ قرمز لاكی و سورمه ئی بافته شده اند كه در مجموع نقش دلپذیری را به این فرش می دهند. در ترنج وسط فرش ، نقش ماهی دیده می شود و همچنین وجود گلدان های بزرگ كه توسط چند اژدها محافظت می شوند بر جذابیت این قالی می افزاید.

[Zohreh Gholami]

طرح های سنتی قالی ایران

▪ طرح های ایلی
این طرح ها از قدیمی ترین و اصیل ترین طرح ها در فرشبافی ایران بوده است و مخلوق ذهن قالیبافان بومی است. طبیعت و محیط زندگی آنها به ساده ترین شکلی در طرح این فرش ها منعکس شده است. از نقشه های منظم و مدون پیروی نمی شود و دارای زیبایی دلپسندی است. طراحان فرش این طرح را از منطقه ای به منطقه دیگر منتقل کرده اند چنانکه از غربی ترین نقطه ایران به شرقی ترین منطقه راه یافته است.

▪ طرح هندسی
دراین طرح از انواع اشکال هندسی استفاده می شود، معمولا خطوط، زاویه دارند و بطور دورانی و قوسی شکل حرکت نمی نمایند.گروههای مهم این طرح عبارتند از: هندسی بندی قابی، هندسی ترنجدار، هندسی محرمات، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده، هندسی خطائی، هندسی ستاره (موزاییک)، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی.

▪ طرح محرمات
طرح محرمات به طرح هایی در فرش اطلاق می شود که قطعاتی از یک نقشه در طول فرش تکرار می گردد و عرض فرش در متن به چند ردیف تقسیم می شود و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پیدا می کند و بطور راه راه ترسیم می گردد. این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی نیز مشهور است.

▪ طرح محرابی
طرح اصلی محرابی از طرح محراب الهام گرفته شده است و تزئیناتی از قبیل قندیل ها و ستون ها و سرستون ها و گل و برگ ها به آن اضافه شده است.گروههای فرعی این طرح به نام های محرابی درختی، محرابی گلدانی، ستونی محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی دورنما شهرت دارد.

▪ طرح ماهی درهم
این طرح در ردیف طرح های بومی و ایلی است. بافت آن مانند سایر طرح های هندسی ذهنی است و از روی نقشه به وجود نیامده است. خوشبختانه زیبایی این طرح، طراحان فرش را برآن داشته است که آن را بصورت یک طرح منظم و مدون و با حفظ ویژگی های قدیمی آن، پیاده نمایند. این طرح در بیرجند بافته می شده و به تدریج به سایر مناطق فرشبافی ایران راه یافت. چنانکه امروز از شرق تا غرب و همچنین در نواحی مرکزی ایران یعنی از استان خراسان تا آذربایجان و همدان و اراک رواج پیدا کرده است.

▪ طرح گلدانی
درطرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند. گاه چندگلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن و یا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گیرد.گروههای فرعی این طرح عبارتند از: گلدانی ختائی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی ظل السلطان(گل وبلبل)، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یکطرفه.

▪ طرح گلفرنگ
طرح گلفرنگ ترکیبی است از طرح های اصیل ایرانی با گل های طبیعی، مخصوصا گل سرخ. در این نوع قالی از رنگ های تند و روشن مخصوصاً رنگ های سرخ استفاده می شود.

▪ طرح قابی
این طرح از قاب های چند ضلعی بوجود آمده است و از گروهای فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می توان نام برد. طرح شکارگاه مشخصاتی که در مورد طرح های درختی ذکر شده در طرح های شکارگاه نیز وجود دارد، اما در اغلب طرح های شکارگاه، حیوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است.

▪ طرح تلفیقی
علاوه بر طرح های نامبرده بالا که هریک برای خود دارای نام های مشخص و معین می باشند و تاریخچه قابل توجهی دارند به مرور زمان طرح های دیگری هم از ترکیب و تلفیق دو یا چند طرح به وجود آمده است.