[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایگفتار اندر بی‌وفائی دنیا

جهان ای پسر ملک جاوید نیست       ز دنیا وفاداری امید نیست
نه بر باد رفتی سحرگاه و شام       سریر سلیمان علیه‌السلام؟
به آخر ندیدی که بر باد رفت؟       خنک آن که با دانش و داد رفت
کسی زین میان گوی دولت ربود       که در بند آسایش خلق بود
بکار آمد آنها که برداشتند       نه گرد آوریدند و بگذاشتند

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایدر تغیر روزگار و انتقال مملکت

شنیدم که در مصر میری اجل       سپه تاخت بر روزگارش اجل
جمالش برفت از رخ دل فروز       چو خور زرد شد بس نماند ز روز
گزیدند فرزانگان دست فوت       که در طب ندیدند داروی موت
همه تخت و ملکی پذیرد زوال       بجز ملک فرمانده لایزال
چو نزدیک شد روز عمرش به شب       شنیدند می‌گفت در زیر لب
که در مصر چون من عزیزی نبود       چو حاصل همین بود چیزی نبود
جهان گرد کردم نخوردم برش       برفتم چو بیچارگان از سرش
پسندیده رایی که بخشید و خورد       جهان از پی خویشتن گرد کرد
در این کوش تا با تو ماند مقیم       که هرچ از تو ماند دریغ است و بیم
کند خواجه بر بستر جان‌گداز       یکی دست کوتاه و دیگر دراز
در آن دم تو را می‌نماید به دست       که دهشت زبانش ز گفتن ببست
که دستی به جود و کرم کن دراز       دگر دست کوته کن از ظلم و آز
کنونت که دست است خاری بکن       دگر کی برآری تو دست از کفن؟
بتابد بسی ماه و پروین و هور       که سر بر نداری ز بالین گور

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت قزل ارسلان با دانشمند

قزل ارسلان قلعه‌ای سخت داشت       که گردن به الوند بر می‌فراشت
نه اندیشه از کس نه حاجت به هیچ       چو زلف عروسان رهش پیچ پیچ
چنان نادر افتاده در روضه‌ای       که بر لاجوردین طبق بیضه‌ای
شنیدم که مردی مبارک حضور       به نزدیک شاه آمد از راه دور
حقایق شناسی، جهاندیده‌ای       هنرمندی، آفاق گردیده‌ای؟
بزرگی، زبان آوری کاردان       حکیمی، سخنگوی بسیاردان
قزل گفت چندین که گردیده‌ای       چنین جای محکم دگر دیده‌ای؟
بخندید کاین قلعه‌ای خرم است       ولیکن نپندارمش محکم است
نه پیش از تو گردن کشان داشتند       دمی چند بودند و بگذاشتند؟
نه بعد از تو شاهان دیگر برند       درخت امید تو را برخورند؟
ز دوران ملک پدر یاد کن       دل از بند اندیشه آزاد کن
چنان روزگارش به کنجی نشاند       که بر یک پشیزش تصرف نماند
چو نومید ماند از همه چیز و کس       امیدش به فضل خدا ماند و بس
بر مرد هشیار دنیا خس است       که هر مدتی جای دیگر کس است
چنین گفت شوریده‌ای در عجم       به کسری که ای وارث ملک جم
اگر ملک بر جم بماندی و بخت       تو را چون میسر شدی تاج و تخت؟
اگر گنج قارون به چنگ آوری       نماند مگر آنچه بخشی، بری

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت

چو الپ ارسلان جان به جان‌بخش داد       پسر تاج شاهی به سر برنهاد
به تربت سپردندش از تاجگاه       نه جای نشستن بد آماجگاه
چنین گفت دیوانه‌ای هوشیار       چو دیدش پسر روز دیگر سوار
زهی ملک و دوران سر در نشیب       پدر رفت و پای پسر در رکیب
چنین است گردیدن روزگار       سبک سیر و بدعهد و ناپایدار
چو دیرینه روزی سرآورد عهد       جوان دولتی سر برآرد ز مهد
منه بر جهان دل که بیگانه‌ای است       چو مطرب که هر روز در خانه‌ای است
نه لایق بود عیش با دلبری       که هر بامدادش بود شوهری
نکویی کن امسال چون ده تو راست       که سال دگر دیگری دهخداست

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت پادشاه غور با روستایی

شنیدم که از پادشاهان غور       یکی پادشه خر گرفتی بزور
خران زیر بار گران بی علف       به روزی دو مسکین شدندی تلف
چو منعم کند سفله را، روزگار       نهد بر دل تنگ درویش، بار
چو بام بلندش بود خودپرست       کند بول و خاشاک بر بام پست
شنیدم که باری به عزم شکار       برون رفت بیدادگر شهریار
تگاور به دنبال صیدی براند       شبش درگرفت از حشم دور ماند
بتنها ندانست روی و رهی       بینداخت ناکام شب در دهی
یکی پیرمرد اندر آن ده مقیم       ز پیران مردم شناس قدیم
پسر را همی‌گفت کای شادبهر       خرت را مبر بامدادان به شهر
که آن ناجوانمرد برگشته بخت       که تابوت بینمش بر جای تخت
کمر بسته دارد به فرمان دیو       به گردون بر از دست جورش غریو
در این کشور آسایش و خرمی       ندید و نبیند به چشم آدمی
مگر این سیه نامه‌ی بی‌صفا       به دوزخ برد لعنت اندر قفا
پسر گفت: راه درازست و سخت       پیاده نیارم شد ای نیکبخت
طریقی بیندیش و رایی بزن       که رای تو روشن تر از رای من
پدر گفت: اگر پند من بشنوی       یکی سنگ برداشت باید قوی
زدن بر خر نامور چند بار       سر و دست و پهلوش کردن فگار
مگر کان فرومایه‌ی زشت کیش       به کارش نیاید خر لنگ ریش
چو خضر پیمبر که کشتی شکست       وز او دست جبار ظالم ببست
به سالی که در بحر کشتی گرفت       بسی سالها نام زشتی گرفت
تفو بر چنان ملک و دولت که راند       که شنعت بر او تا قیامت بماند
پسر چون شنید این حدیث از پدر       سر از خط فرمان نبردش بدر
فرو کوفت بیچاره خر را به سنگ       خر از دست عاجز شد از پای لنگ
پدر گفتش اکنون سر خویش گیر       هر آن ره که می‌بایدت پیش گیر
پسر در پی کاروان اوفتاد       ز دشنام چندان که دانست داد
وز این سو پدر روی در آستان       که یارب به سجاده‌ی راستان
که چندان امانم ده از روزگار       کز این نحس ظالم برآید دمار
اگر من نبینم مر او را هلاک       شب گور چشمم نخسبد به خاک
اگر مار زاید زن باردار       به از آدمی زاده‌ی دیوسار
زن از مرد موذی ببسیار به       سگ از مردم مردم‌آزار به
مخنث که بیداد با خود کند       ازان به که با دیگری بد کند
شه این جمله بشنید و چیزی نگفت       ببست اسب و سر بر نمد زین بخفت
همه شب به بیداری اختر شمرد       ز سودا و اندیشه خوابش نبرد
چو آواز مرغ سحر گوش کرد       پریشانی شب فراموش کرد
سواران همه شب همی تاختند       سحرگه پی اسب بشناختند
بر آن عرصه بر اسب دیدند و شاه       پیاده دویدند یکسر سپاه
به خدمت نهادند سر بر زمین       چو دریا شد از موج لشکر، زمین
یکی گفتش از دوستان قدیم       که شب حاجبش بود و روزش ندیم
رعیت چه نزلت نهادند دوش؟       که ما را نه چشم آرمید و نه گوش
شهنشه نیارست کردن حدیث       که بر وی چه آمد ز خبث خبیث
هم آهسته سر برد پیش سرش       فرو گفت پنهان به گوش اندرش
کسم پای مرغی نیاورد پیش       ولی دست خر رفت از اندازه بیش
بزرگان نشستند و خوان خواستند       بخوردند و مجلس بیاراستند
چو شور و طرب در نهاد آمدش       ز دهقان دوشینه یاد آمدش
بفرمود و جستند و بستند سخت       بخواری فگندند در پای تخت
سیه دل برآهخت شمشیر تیز       ندانست بیچاره راه گریز
سر ناامیدی برآورد و گفت       نشاید شب گور در خانه خفت
نه تنها منت گفتم ای شهریار       که برگشته بختی و بد روزگار
چرا خشم بر من گرفتی و بس؟       منت پیش گفتم، همه خلق پس
چو بیداد کردی توقع مدار       که نامت به نیکی رود در دیار
ور ایدون که دشخوارت آمد سخن       دگر هرچه دشخوارت آید مکن
تو را چاره از ظلم برگشتن است       نه بیچاره بی‌گنه کشتن است
مرا پنج روز دگر مانده گیر       دو روز دگر عیش خوش رانده گیر
نماند ستمگار بد روزگار       بماند بر او لعنت پایدار
تو را نیک پندست اگر بشنوی       وگر نشنوی خود پشیمان شوی
بدان کی ستوده شود پادشاه       که خلقش ستایند در بارگاه؟
چه سود آفرین بر سر انجمن       پس چرخه نفرین کنان پیرزن؟
همی گفت و شمشیر بالای سر       سپر کرده جان پیش تیر قدر
نبینی که چون کارد بر سر بود       قلم را زبانش روان تر بود
شه از مستی غفلت آمد به هوش       به گوشش فرو گفت فرخ سروش
کز این پیر دست عقوبت بدار       یکی کشته گیر از هزاران هزار
زمانی سرش در گریبان بماند       پس آنگه به عفو آستین برفشاند
به دستان خود بند از او برگرفت       سرش را ببوسید و در بر گرفت
بزرگیش بخشید و فرماندهی       ز شاخ امیدش برآمد بهی
به گیتی حکایت شد این داستان       رود نیکبخت از پی راستان
بیاموزی از عاقلان حسن خوی       نه چندان که از جاهل عیب جوی
ز دشمن شنو سیرت خود که دوست       هرآنچ از تو آید به چشمش نکوست
وبال است دادن به رنجور قند       که داروی تلخش بود سودمند
ترش روی بهتر کند سرزنش       که یاران خوش طبع شیرین منش
از این به نصیحت نگوید کست       اگر عاقلی یک اشارت بست

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت مأمون با کنیزک

چو دور خلافت به مأمون رسید       یکی ماه پیکر کنیزک خرید
به چهر آفتابی، به تن گلبنی       به عقل خردمند بازی کنی
به خون عزیزان فرو برده چنگ       سر انگشتها کرده عناب رنگ
بر ابروی عابد فریبش خضاب       چو قوس قزح بود بر آفتاب
شب خلوت آن لعبت حور زاد       مگر تن در آغوش مأمون نداد
گرفت آتش خشم در وی عظیم       سرش خواست کردن چو جوزا دو نیم
بگفتا سر اینک به شمشیر تیز       بینداز و با من مکن خفت و خیز
بگفت از که بر دل گزند آمدت؟       چه خصلت ز من ناپسند آمدت؟
بگفت ار کشی ور شکافی سرم       ز بوی دهانت به رنج اندرم
کشد تیر پیکار و تیغ ستم       به یک بار و بوی دهن دم به دم
شنید این سخن سرور نیکبخت       برآشفت نیک و برنجید سخت
همه شب در این فکر بود و نخفت       دگر روز با هوشمندان بگفت
طبیعت شناسان هر کشوری       سخن گفت با هر یک از هر دری
دلش گرچه در حال از او رنجه شد       دوا کرد و خوشبوی چون غنچه شد
پری چهره را همنشین کرد و دوست       که این عیب من گفت، یار من اوست
به نزد من آن کس نکوخواه تست       که گوید فلان خار در راه تست
به گمراه گفتن نکو می‌روی       جفائی تمام است و جوری قوی
هر آنگه که عیبت نگویند پیش       هنردانی از جاهلی عیب خویش
مگو شهد شیرین شکر فایق است       کسی را که سقمونیا لایق است
چه خوش گفت یک روز دارو فروش:       شفا بایدت داروی تلخ نوش
اگر شربتی بایدت سودمند       ز سعدی ستان تلخ داروی پند
به پرویزن معرفت بیخته       به شهد عبارت برآمیخته

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت درویش صادق و پادشاه بیدادگر

شنیدم که از نیکمردی فقیر       دل آزرده شد پادشاهی کبیر
مگر بر زبانش حقی رفته بود       ز گردن‌کشی بر وی آشفته بود
به زندان فرستادش از بارگاه       که زورآزمای است بازوی جاه
ز یاران یکی گفتش اندر نهفت       مصالح نبود این سخن گفت، گفت
رسانیدن امر حق طاعت است       ز زندان نترسم که یک ساعت است
همان دم که در خفیه این راز رفت       حکایت به گوش ملک باز رفت
بخندید کو ظن بیهوده برد       نداند که خواهد در این حبس مرد
غلامی به درویش برد این پیام       بگفتا به خسرو بگو ای غلام
مرا بار غم بر دل ریش نیست       که دنیا همین ساعتی بیش نیست
نه گر دستگیری کنی خرمم       نه گر سر بری در دل آید غمم
تو گر کامرانی به فرمان و گنج       دگر کس فرومانده در ضعف و رنج
به دروازه‌ی مرگ چون در شویم       به یک هفته با هم برابر شویم
منه دل بدین دولت پنج روز       به دود دل خلق، خود را مسوز
نه پیش از تو بیش از تو اندوختند       به بیداد کردن جهان سوختند؟
چنان زی که ذکرت به تحسین کنند       چو مردی، نه بر گور نفرین کنند
نباید به رسم بد آیین نهاد       که گویند لعنت بر آن، کاین نهاد
وگر بر سرآید خداوند زور       نه زیرش کند عاقبت خاک گور؟
بفرمود دلتنگ روی از جفا       که بیرون کنندش زبان از قفا
چنین گفت مرد حقایق شناس       کز این هم که گفتی ندارم هراس
من از بی زبانی ندارم غمی       که دانم که ناگفته داند همی
اگر بینوایی برم ور ستم       گرم عاقبت خیر باشد چه غم؟
عروسی بود نوبت ماتمت       گرت نیکروزی بود خاتمت

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت زورآزمای تنگدست

یکی مشت زن بخت روزی نداشت       نه اسباب شامش مهیا نه چاشت
ز جور شکم گل کشیدی به پشت       که روزی محال است خوردن به مشت
مدام از پریشانی روزگار       دلش پر ز حسرت، تنش سوکوار
گهش جنگ با عالم خیره‌کش       گه از بخت شوریده، رویش ترش
گه از دیدن عیش شیرین خلق       فرو می‌شدی آب تلخش به حلق
گه از کار آشفته بگریستی       که کس دید از این تلخ‌تر زیستی؟
کسان شهد نوشند و مرغ و بره       مرا روی نان می‌نبیند تره
گر انصاف پرسی نه نیکوست این       برهنه من و گربه را پوستین
چه بودی که پایم در این کار گل       به گنجی فرو رفتی از کام دل!
مگر روزگاری هوس راندمی       ز خود گرد محنت بیفشاندمی
شنیدم که روزی زمین می‌شکافت       عظام زنخدان پوسیده یافت
به خاک اندرش عقد بگسیخته       گهرهای دندان فرو ریخته
دهان بی زبان پند می‌گفت و راز       که ای خواجه با بینوایی بساز
نه این است حال دهن زیر گل!       شکر خورده انگار یا خون دل
غم از گردش روزگاران مدار       که بی ما بگردد بسی روزگار
همان لحظه کاین خاطرش روی داد       غم از خاطرش رخت یک سو نهاد
که ای نفس بی رای و تدبیر و هش       بکش بار تیمار و خود را مکش
اگر بنده‌ای بار بر سر برد       وگر سر به اوج فلک بر برد
در آن دم که حالش دگرگون شود       به مرگ از سرش هر دو بیرون شود
غم و شادمانی نماند ولیک       جزای عمل ماند و نام نیک
کرم پای دارد، نه دیهیم و تخت       بده کز تو این ماند ای نیکبخت
مکن تکیه بر ملک و جاه و حشم       که پیش از تو بوده‌ست و بعد از تو هم
خداوند دولت غم دین خورد       که دنیا به هر حال می‌بگذرد
نخواهی که ملکت برآید بهم       غم ملک و دین خورد باید بهم
زرافشان، چو دنیا بخواهی گذاشت       که سعدی درافشاند اگر زر نداشت

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایحکایت در معنی خاموشی از نصیحت کسی که پند نپذیرد

حکایت کنند از جفا گستری       که فرماندهی داشت بر کشوری
در ایام او روز مردم چو شام       شب از بیم او خواب مردم حرام
همه روز نیکان از او در بلا       به شب دست پاکان از او بر دعا
گروهی بر شیخ آن روزگار       ز دست ستمگر گرستند زار
که ای پیر دانای فرخنده رای       بگوی این جوان را بترس از خدای
بگفتا دریغ آیدم نام دوست       که هر کس نه در خورد پیغام اوست
کسی را که بینی ز حق بر کران       منه با وی، ای خواجه، حق در میان
دریغ است با سفله گفت از علوم       که ضایع شود تخم در شوره بوم
چو در وی نگیرد عدو داندت       برنجد به جان و برنجاندت
تو را عادت، ای پادشه، حق روی است       دل مرد حق گوی از این جا قوی است
نگین خصلتی دارد ای نیکبخت       که در موم گیرد نه در سنگ سخت
عجب نیست گر ظالم از من به جان       برنجد که دزدست و من پاسبان
تو هم پاسبانی به انصاف و داد       که حفظ خدا پاسبان تو باد
تو را نیست منت ز روی قیاس       خداوند را من و فضل و سپاس
که در کار خیرت به خدمت بداشت       نه چون دیگرانت معطل گذاشت
همه کس به میدان کوشش درند       ولی گوی بخشش نه هر کس برند
تو حاصل نکردی به کوشش بهشت       خدا در تو خوی بهشتی سرشت
دلت روشن و وقت مجموع باد       قدم ثابت و پایه مرفوع باد
حیاتت خوش و رفتنت بر صواب       عبادت قبول و دعا مستجاب

[Zohreh Gholami]

باب اول در عدل و تدبیر و رایگفتار اندر رای و تدبیر ملک و لشکر کشی

همی تا برآید به تدبیر کار       مدارای دشمن به از کارزار
چو نتوان عدو را به قوت شکست       به نعمت بباید در فتنه بست
گر اندیشه باشد ز خصمت گزند       به تعویذ احسان زبانش ببند
عدو را بجای خسک در بریز       که احسان کند کند، دندان تیز
چو دستی نشاید گزیدن، ببوس       که با غالبان چاره زرق است و لوس
به تدبیر رستم درآید به بند       که اسفندیارش نجست از کمند
عدو را به فرصت توان کند پوست       پس او را مدارا چنان کن که دوست
حذر کن ز پیکار کمتر کسی       که از قطره سیلاب دیدم بسی
مزن تا توانی بر ابرو گره       که دشمن اگرچه زبون، دوست به
بود دشمنش تازه و دوست ریش       کسی کش بود دشمن از دوست بیش
مزن با سپاهی ز خود بیشتر       که نتوان زد انگشت با نیشتر
وگر زو تواناتری در نبرد       نه مردی است بر ناتوان زور کرد
اگر پیل زوری وگر شیر چنگ       به نزدیک من صلح بهتر که جنگ
چو دست از همه حیلتی در گسست       حلال است بردن به شمشیر دست
اگر صلح خواهد عدو سر مپیچ       وگر جنگ جوید عنان بر مپیچ
که گروی ببندد در کارزار       تو را قدر و هیبت شود یک، هزار
ور او پای جنگ آورد در رکاب       نخواهد به حشر از تو داور حساب
تو هم جنگ را باش چون کینه خاست       که با کینه ور مهربانی خطاست
چو با سفله گویی به لطف و خوشی       فزون گرددش کبر و گردن کشی
به اسبان تازی و مردان مرد       برآر از نهاد بداندیش گرد
و گر می برآید به نرمی و هوش       به تندی و خشم و درشتی مکوش
چو دشمن به عجز اندر آمد ز در       نباید که پرخاش جویی دگر
چو زنهار خواهد کرم پیشه کن       ببخشای و از مکرش اندیشه کن
ز تدبیر پیر کهن بر مگرد       که کارآزموده بود سالخورد
در آرند بنیاد رویین ز پای       جوانان به نیروی و پیران به رای
بیندیش در قلب هیجا مفر       چه دانی کران را که باشد ظفر؟
چو بینی که لشکر ز هم دست داد       به تنها مده جان شیرین به باد
اگر بر کناری به رفتن بکوش       وگر در میان لبس دشمن بپوش
وگر خود هزاری و دشمن دویست       چو شب شد در اقلیم دشمن مایست
شب تیره پنجه سوار از کمین       چو پانصد به هیبت بدرد زمین
چو خواهی بریدن به شب راهها       حذر کن نخست از کمینگاهها
میان دو لشکر چو یک روزه راه       بماند، بزن خیمه بر جایگاه
گر او پیشدستی کند غم مدار       ور افراسیاب است مغزش برآر
ندانی که لشکر چو یک روزه راند       سر پنجه‌ی زورمندش نماند
تو آسوده بر لشکر مانده زن       که نادان ستم کرد بر خویشتن
چو دشمن شکستی بیفگن علم       که بازش نیاید جراحت به هم
بسی در قفای هزیمت مران       نباید که دور افتی از یاوران
هوابینی از گرد هیجا چو میغ       بگیرند گردت به زوبین و تیغ
به دنبال غارت نراند سپاه       که خالی بماند پس پشت شاه
سپه را نگهبانی شهریار       به از جنگ در حلقه‌ی کارزار