[Zohreh Gholami]

خطر فرونشست زمین

خطر فرونشست زمين تقريبا نيمي از دشت هاي ايران را تهديد مي کند و فقط در سه دشت در استان تهران، علاوه بر دشت هايي که سرطان خاموش آنها را بلعيده است ، سه دشت ديگر با وسعت حدود دو هزار کيلومتر مربع نيز در معرض خطر فرونشست قرار دارند. ايران جزو 10 کشور بلاخيز جهان است. از 40 نوع بلا و حادثه که براي جهان تعريف شده است 30 نوع آن در کشور ما وجود دارد و اکنون پديده فرونشست که ساخته و پرداخته دست بشر است نيز به اين بلاها اضافه شده است.

با وجود تغيير اقليم و کاهش بارندگي ميزان هجوم انسان به سفره هاي زير زميني براي رفع نيازهاي آبي بيشتر شده است که نتيجه اين هجوم به هم خوردن تعادل بين طبيعت و خواسته هاي انسان است. مدتي است از گوشه و کنار مي شنويم که کارشناسان نسبت به پديده اي به نام "فرونشست زمين" در کشور هشدار مي دهند و آن را حتي دربرخي موارد از زلزله نيز خطرناک تر مي دانند. 600 دشت در کشور وجود دارد که به اعتقاد کارشناسان از اين تعداد 300 دشت در خطر فرو نشست قرار دارد.

فرونشست زمین مانند سرطان خاموشی است که کسی متوجه آن نمی شود و در آن امکان از دست دادن زمین برای همیشه اتفاق می افتد.
محمد جواد بلورچي مدير زمين شناسي سازمان زمين شناسي و اکتشافات معدني کشور مي گويد : فرونشست پايين رفتن تدريجي سطح زمين است که دليل اصلي آن برداشت بي رويه از سفره هاي آبي زير زميني است. برداشت بي رويه آب از منايع زير زميني باعث ايجاد خلل و فرج در خاک مي شود و زمين مانند اسفنجي که آبش را گرفته باشند پايين مي رود و ديگر آن قسمت از زمين براي هميشه از دست مي رود. به گفته وي با ايجاد فرو نشست ،‌ آبخوان آن منطقه براي هميشه از بين مي رود. بلورچي مي گويد وقتي در کشور زلزله رخ مي دهد بعد از مدتي خرابي موجود آباد مي شود اما اگر زميني دچار فرو نشست شود آن زمين براي هميشه از دست رفته است.



تاریخچه بررسی فرونشست در جهان
بر اساس اطلاعات کار گروه فرونشست در سازمان یونسک (IHP)، کهن‌ترین فرونشست شناخته شده در ایالت آلاباما‌ی ایالات متحده در سال۱۹۰۰ میلادی به وقوع پیوسته است. اساس مطالعات این کار گروه بررسی‌های تفصیلی بر روي 42 فرونشست در 15 کشور جهان بوده است. از حدود سال 1965 ، یونسکو اولین برنامه جهانی خود را برای چرخه‌های آبشناختی تحت عنوان "دهه جهانی آبشناسی" آغاز کرد که بررسی فرونشست‌ها در سال‌های بعد یکی از برنامه‌های اصلی آن شد. در آوریل 1975 گروه کاری فرونشست در پاریس شکل گرفت که اساس کار آن بررسی رابطه شکل‌گیری این پدیده با آبهای زیرزمینی بود، از آن تاریخ تا به امروز بررسی‌های بیشتری در این زمینه در کشورهای پیشرفته به ویژه در ایالات متحده و ژاپن انجام شده است که نتیجه آن کنترل شدید مصرف آب و تغییر در الگوی مصرف و توقف فرونشست‌ها در بسیاری از موارد بوده است. در این بررسی‌ها از روشها و تکنیک‌های جدید مانند سیستمهای مکان‌یابی جغرافیایی پیشرفته (GPS)، رادار(InSAR & SAR) برای مکان‌یابی فرونشست‌ها به صورت گسترده‌ای استفاده شده است.



تاریخچه مطالعات فرونشست در ایران
با توجه به مصرف بی‌رویه آب در سطح کشور و داده‌های پراکنده مربوط به پایین آمدن سطح آب زیر‌زمینی، دریافتن اینکه فرونشست‌ها و پیامد‌های حاصل از آن به پدیده‌ای مشکل‌ساز در کشور تبدیل شده، کار دشواری نیست. بررسی‌های موردی در بخش‌های مختلف کشور نیز نمایانگر این امر است.

بررسی‌های موردی که برخی از آنها توسط سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در این زمینه انجام گرفته عبارتند از:
▪ فرونشست بزرگ اختیار آباد در نزدیکی کرمان
▪ دشت کبودر‌آهنگ و فامنین در استان همدان که فروچاله‌های متعددی در این دشت دیده شده و روند شکل‌گیری آنها حتی نیروگاه شهید مفتح را تهدید می‌کند.
▪ دشت معین‌آباد ورامین در استان تهران که در آن شکاف زمین به طول ۴/۲ کیلومتر در منطقه مشاهده شد و حتی تا امروز شکافهایی به موازات آن در شکل‌گیری است. روند گسترش این فرونشست خطوط انتقال نیرو را تهدید می‌‌کند.
▪ دشت‌نظرآباد در استان تهران که بعضی از آثار فرونشست به صورت بالا‌آمدن لوله چاهها از سطح زمین و ماسه‌دهی چاهها مشاهده شده است. از سوی دیگر دشت‌های رفسنجان و مشهد نیز آثاری از پدیده فرونشست را نشان داده‌اند.
▪ در جنوب غرب تهران بزرگ، اندازه‌گیری‌های انجام شده توسط سازمان نقشه‌برداری کشور نشستی به میزان حدود یک‌ونیم متر را در ۹ سال گذشته در منطقه ۱۸ و ۱۹ شهرداری نشان می‌دهد. براساس بررسی‌های انجام شده، شواهدی در دست است که نشان می‌دهد این پدیده در دشت‌های دیگر ایران چون اراک، ‌نهاوند، خمین، گلپایگان، نطنز، یزد و ابرکوه نیز در حال شکل‌گیری است.

این موارد نمایانگر آن است که بازنگری و تغییر در استراتژی مدیریت منابع آب ایران در توسعه پایدار کشور اجتناب‌ناپذیر است.
بلورچي مي گويد: فرو نشست دو نگراني عمده را براي ما ايجاد کرده است که اولين و بزرگترين نگراني از بين رفتن آبخوان است ، وقتي فضا از بين رفت ديگر هيچ شانسي براي برگشتن اين فضا وجود ندارد. تغذیه آب های زیر زمینی 5/7 مترمکعب می باشد در صورتی که برداشت از سفره های زیرزمینی 7/7 متر مکعب است.

پديده فرونشست در ابتدا نگراني هاي کوچک تري به صورت موردي ايجاد مي کند که عبارتند از هزينه هايي که به بخش کشاورزي ،‌زير ساخت هاي کشور تحميل مي کند، شکستن لوله جداره چاه ها، تخريب لوله ها ، بيرون زدن لوله جداره چاه ها و کم شدن آبدهي چاه ها، ماسه دهي چاه ها، ايجاد ترک روي زمين و خرابي ساختمان ها و به تدريج از بين بردن هر آن چيزي که روي دشت است، اما در بلند مدت از دست دادن هميشگي زمين و منابع آبي زير زميني است.

بلورچي گفت: کار بر روي پديده فرونشست از حدود سال 84 که بررسي آن دقيق و شديد شد توسط سازمان نقشه برداري کشور آغاز شد در پي آن با نمونه برداري هايي که اطراف تهران انجام گرفت متوجه شديم که زمين بخش هايي از جنوب تهران در حال پايين رفتن است. در پي آن طرح تحقيقات توسط سازمان زمين شناسي کشور آغاز شد . بررسي ها شکل گرفت و قرار بر اين بود که در برنامه پنچ ساله چهارم 5 استان کشور از جمله تهران، خراسان رضوي ، کرمان ، اصفهان و قزوين مورد بررسي قرار گيرند و مناطق مورد تهديد از نظر فرو نشست شناسايي شوند.

بلورچي ادامه داد: اولين هدفي که ما تعقيب کرديم اين بود روشي پيدا کنيم که بشود با سرعت بيشتر و هزينه اي کمتر محدوده فرو نشست در دشت هايي که کشور را تهديد مي کند مشخص کنيم. بعد از بررسي هاي صورت گرفته مشخص شد که فقط سه روش در جهان وجود دارد که مي شود اين کار را کرد که يکي استفاده از GPS ، استفاده از ترازيابي دقيق به صورت خطي در راستاي جاده هاي کشور و استفاده از تصاوير ماهواره اي است. وي درباره استفاده از GPS گفت: دراين راستا سازمان نقشه برداري کشور کمک زيادي کرد ولي بدي آن اين است که نقطه اي اندازه گيري مي کند و دامنه آن وسيع نيست.

استفاده از تراز يابي دقيق به صورت خطي در راستاي جاده هاي کشور نيز پهنه وسيعي را در اختيار ما نمي گذارد. مدير زمين شناسي سازمان زمين شناسي و اکتشافات معدني کشور افزود: بهترين و تنهاترين روش دقيقي که وجود دارد و پهنه فرونشست را اندازه گيري مي کند استفاده از تصاوير ماهواره اي رادار است که اين تصاوير به طور مرتب از سطح زمين گرفته مي شوند و با آنها مي توان با دقت ميليمتر دقت سطح زمين را اندازه گيري کرد.

وي گفت: بررسي هاي راداري هر پنج استان تقريبا به صورت بخشي انجام شد. اين بررسي ها در استان هاي تهران و قزوين کاملا تمام شد و در استان خراسان رضوي در بسياري از دشت ها انجام شد و در اصفهان تقريبا تمام شد و در استان کرمان هم بررسي هاي راداري در سه دشت انجام شد و بقيه در حال انجام است.

بلورچي اظهارداشت: متاسفانه وضعيت نگران کننده است .بسياري از دشت هايي که مورد بررسي قرار گرفتند ميزان بالايي از فرو نشست را نشان مي دهند مثلا دشت کاشمر در استان خراسان رضوي و رفسنجان با نرخ حدود 30 سانتيمتر در سال تا کنون رکورددار هستند. دشت هاي ديگر مانند " دشت مهيار " در استان اصفهان ، " دشت اصفهان " ،‌" دشت کاشان " ، " دشت تهران " ، " هشتگرد " ، " ورامين " ،‌" مشهد " و " دشت قزوين " با 25 سانتيمتر در سال فرو نشست نرخ هايي است که هر ذهن فعال و متفکري را نگران آينده اين دشت ها مي کند.

بلورچي گفت: دراستان تهران هفت دشت وجود دارد و فقط در دو دشت آبسرد در دماوند و دشت اشتهارد فرو نشست مشاهده نشده است .البته دليل آن برداشت درست از منابع زير زميني نيست بلکه به نوع دانه بندي خاک بر مي گردد. دشت هاي وسيعي در کشور وجود دارد مانند دشت تهران که حدود 500 تا 600 کيلومتر مربع است يا دشت ساوجبلاغ حدود 600 کيلومتر مربع است يا دشت ورامين حدود 800 کيلومتر مربع است که تمام اينها در حال فرو نشست هستند. به گفته بلورچي ميانگين فرونشست اين دشت ها از 10 سانتيمتر کمتر نيست و اين نرخ بسيار بالاي جهاني است ، در جهان چيزي در حد سانتيمتر نگران کننده است حالا ما دهها برابر آن را داريم و اين نشان مي دهد که چقدر بايد به نحوه بهره برداري از آب هاي زير زميني اهميت دهيم و چقدر بايد نگران آينده باشيم.

بلورچي در ادامه در خصوص دشت هاي استان فارس گفت: متاسفانه در پنج ساله چهارم به استان فارس نپرداختيم ، فارس يکي از استان هايي است که بدون شک بيشترين نرخ فرونشست در کشور را دارد. چندي پيش استاندار فارس اعلام کرده بود که حدود 60 دشت دراين استان دچار پديده فرونشست شده است. مدير زمين شناسي سازمان زمين شناسي و اکتشافات معدني کشور گفت: با توجه به اينکه در تمام کشور پديده فرونشست مشاهده شده است در برنامه پنجم تلاشمان اين است که اين طرح را به کل کشور تعميم دهيم و همه 31 استان کشور مورد بررسي قرار گيرد.

وي اظهار داشت: بدون شک نگراني هاي ما در استان هاي پربارش مانند شمال کشور نيز کمتر از استان هاي خشک ايران مرکزي نيست. بررسي هايي که در چند ماه گذشته در شمال کشور داشتيم ، دشت اردبيل را با فرو نشست جدي مواجه ديديم. همچنين GPS سازمان نقشه برداري در استان گلستان سالي 8 سانتيمتر فرو نشست را در آن اندازه گيري کرده است و اين نشان مي دهد نيازي نيست که ما در مناطق خشک دنبال فرو نشست بگرديم حتي درکنار درياچه اروميه نيز فرونشست وجود دارد که توسط سازمان نقشه برداري کشور شناسايي شده است.

اين نشان مي دهد که ما در همه جاي کشور حتي دشت کوچکي در يک منطقه پربارش نيز با پديده فرو نشست مواجه ايم و دليل آن هم برداشت بي رويه از منايع زير زميني است به عبارتي برداشت ما با ميزان تغذيه آبخوان هماهنگي ندارد که اين مسئله جاي نگراني ايجاد مي کند. ايران کشوري است که داراي خشکسالي هاي مستمر و طولاني است و ايراني در طول تاريخ هميشه زندگي اش را بر مبناي آب زير زميني برنامه ريزي کرده است و در چنين اقليم خشکي تمدن چند هزار ساله داريم.

چون بارندگي ها در کشور ما دائمي نيست اگر منايع زير زميني از بين برود امکان اينکه بتوانيم روشي براي جايگزيني منابع آبي پيدا کنيم بسيار سخت است و اين عزم ملي را مي طلبد تا همه مردم خودشان را موثر و مقصر در از بين رفتن آب زير زميني بدانند. بايد به کشاورز روش درست کاشت و داشت آموزش داده شود تا با برداشت بي رويه از منابع آبي زير زميني آينده خود و نسل بعدي را از بين نبرند.



پيشگيري از پديده فرونشست
بلورچي گفت: جلسات متعددي در کارگروه ملي کاهش مخاطرات فرو نشست برگزار شد و وزارت نيرو پروژه هاي متعددي در اين خصوص تعريف کرد. وي افزود: پروژه هاي زيادي تعريف شده است اما پديده اي که به صورت ملي در حال رخ دادن است با بخشنامه ، دستور و قانون حل نمي شود ، مجريان قانون که همان مردم هستند مي توانند با انجام دادن کارهايي که مسوولان از آنها مي خواهند از اين مسئله پيشگيري کنند. تا 100 سال پيش همه از قنات استفاده مي کردند و هيچ مالکيتي نسبت به آن وجود نداشت اما اکنون هر کسي خود را مالک چاه و يا هر آبي که به آن وصل است مي داند ، اين نقطه نگران کننده ما است.

بلورچي معتقد است مردم نبايد بگذارند کسي چاه غير مجاز حفر کند و هر کسي نسبت به آبي که از زمينش مي گذرد احساس مالکيت کند.
در برخي نقاط فرو نشست کاري کرده که اکثر خانه ها دچار ترک هاي ريزي شده است که حتي توسط ساکنان نيز حس نمي شود و متاسفانه اين مناطق در زمين لرزه هاي کوچک مي توانند متحمل خسارت هاي بزرگ شوند. مدير زمين شناسي سازمان زمين شناسي و اکتشافات معدني کشور گفت: ما نبايد فقط به اين قضيه فکر کنيم که فعلا نياز آبي خود را برطرف کنيم در حالي که با حرکت نادرست در طبيعت ، زنجيره اي را از گردونه طبيعت پاره مي کنيم و به ضرر خودمان تمام مي شود، در واقع ما خودمان مسوول کار هاي خود هستيم.

پديده فرونشست خطرش بيشتر از زلزله است چون وقتي شهري زلزله بيايد بعد از چند سال بالاخره بازسازي مي شود اما شهري که در اثر فرونشست از بين برود و آبخوانش تخليه شود ديگر با هيچ انرژي و سرمايه گذاري باز سازي نمي شود. حال مسئله اين است که ما براي حفظ زميني که روي آن زندگي مي کنيم چقدر احساس مسووليت مي کنيم.