[Zohreh Gholami]

مطالعات تطبیقی در کتابداری^[۱]

مطالعه تطبیقی یکی از روش های پژوهش کمی و کیفی است که در آن دو یا چند متغیر یا فرایند همگون که می توانند نمونه ها و موارد محسوس یا نامحسوس باشند، بررسی می شوند؛ با این هدف که با توصیف و تبیین اشتراک ها و اغلب تفاوت ها، بتوان آن پدیدارها را شناسایی کرد و به تفسیرها و احتمالا تعمیم های تازه دست یافت.

مطالعات تطبیقی عمومآ سه فرایند توصیف، مقایسه، و نتیجه گیری را دربردارند، مطالعات تطبیقی توصیفی به پژوهش های اکتشافی خاصی اطلاق می شود که هدفشان صرفآ توصیف دو یا چند پدیده یا وضعیت از طریق مقایسه ویژگی های آنهاست؛ در حالی که مطالعات تطبیقی هنجاری^[۲] هدف هایی فراتر از توصیف دارند و متضمن داوری و ارزش گذاری آزمودنی ها هستند و می توانند انواع پژوهش های تطبیقی علّی، رده بندی، مطالعات تطبیقی برای بهبود فرآورده ها، و مطالعات تطبیقی با هدف تصمیم گیری در سطح ملی و فراملی را دربرگیرند.


مثال ها و نمونه ها
کتابداری تطبیقی و بین المللی تفاوت هایی دارند که کمتر به آن توجه می شود. کتابداری تطبیقی یک روش پژوهش تطبیقی درباره فعالیت ها، مسائل، و توسعه کتابخانه ها در جوامع و کشورهای مختلف است که هدف آن تحلیل پدیدارها به منظور تبیین، تفسیر، و چه بسا علت یابی اشتراک ها و افتراق ها از داده ها با استفاده از الگوهای مقایسه است. کتابداری بین المللی، ناظر بر فعالیت های بین المللی سازمان های دولتی و غیردولتی، گروه ها و افراد، و یا کشورها در زمینه کتابداری و اطلاع رسانی است که لزومآ از روش پژوهش تطبیقی بهره نمی گیرد و هدف آن ایجاد، توسعه، حفظ، و ارزشیابی خدمات این رشته و حرفه در جهان است. بنابراین، پژوهش هایی که در حوزه کتابداری بین المللی انجام می شود، ممکن است عناصر روش شناسی پژوهش تطبیقی را به کار نگیرند. از طرفی همه پژوهش های کتابداری بین المللی قطعآ فراملی و به معنای دقیق کلمه بین المللی هستند. حال آنکه برخی پژوهش های کتابداری تطبیقی می توانند درون مرزی بوده، صرفآ ناظر به مباحث کتابداری در جوامع متفاوتی باشند که بخشی از یک ملت هستند و در چارچوب حاکمیت ملی یک کشور به سر می برند.

تاریخچه. به کارگیری روش تطبیقی به شیوه نظام مند و علمی به اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ بازمی گردد. در این زمان غربی ها تحت تأثیر دیدگاه های اگوست کُنت و نظریه های مبتنی بر تکامل اجتماعی، دست به مطالعات تطبیقی درباره ملل و اقوام دیگر زدند. پیش فرض نهفته در همه این پژوهش های مردم شناسانه و قوم نگارانه این بود که فرهنگ های غیرغربی دچار کندی توسعه شده اند. در قرن بیستم، با گسترش کاپیتالیسم و استعمار نو، این دیدگاه ها تغییر کرد.

پژوهشگران به جای تمرکز بر فرهنگ های غیرغربی، به جوامع مدنی، مهاجران و اقلیت های قومی و نژادی، به ویژه در امریکا پرداختند و پژوهش های مردم شناسی با هدف همگون سازی و فرهنگ آموزی باب شد. در اواسط قرن بیستم با پدید آمدن دیدگاه های کثرت گرا، نظریه های همگون سازی تقریبآ به شکست انجامید. اما هنوز هم بسیاری از حوزه های علوم اجتماعی عرصه مباحثات دو نگرش است: یکی نگرش خاص گرا^[۳] که قائل به قیاس ناپذیری تفاوت هاست و دیگر نظریه معتقد به مقایسه پذیری فرهنگ ها و ملل. هم اینک در آغاز هزاره سوم، می توان ناظر به سه تحول عمده در این نوع مطالعات بود: نخست اینکه پژوهش ها تحت تأثیر تحولات عصر پست پوزیتیویسم و پست مدرنیسم و بین رشته ای شدن حوزه ها، پیچیده تر شده اند و از انواع روش ها و متون (مثل پژوهش پیمایشی، تاریخی، مطالعه موردی، و غیره) استفاده می کنند؛ دیگر اینکه همسو با نفوذ روش های کیفی از نگرش های پوزیتیویستی (که در آن آزمودنی ها قابل اندازه گیری دقیق بوده و نتایج قابل تعمیم هستند)، فاصله می گیرند؛ و سومین تحول، سیاسی شدن این مطالعات و تبدیل آنها به ابزارهای تصمیم گیری در سطح ملی و بین المللی است.

زمینه مطالعات تطبیقی در کتابداری در ایالات متحده امریکا و پس از انتشار نقد چارلز ویلیامسون درباره آموزش کتابداری و کتابخانه ها در دهه ۱۹۲۰ ایجاد شد. مباحث اصلی مورد انتقاد ویلیامسون، عملگرایی حاکم بر حرفه، ضعف علمی برنامه های آموزش کتابداری، فقدان پژوهش علمی در رشته، و بی توجهی به منزلت حقوقی و حرفه ای کتابداران در کتابخانه ها بود. پس از انتشار گزارش ویلیامسون در ۱۹۲۳ و در فضاهای علم گرای حاکم بر محیط های آموزشی آن زمان، که به شدت از گرایش های پوزیتیویستی فلاسفه حلقه وین تأثیر پذیرفته بود، پژوهش های کتابداری آغاز و برنامه های آموزشی این رشته دستخوش تحول شد. در ۱۹۵۴، سی دِین^[۴] نخستین بار اصطلاح کتابداری تطبیقی را به کار برد؛ از سوی دیگر درس هایی مثل کتابداری تطبیقی و کتابداری بین المللی در برنامه درسی گروه ها و مدارس کتابداری گنجانده و تدریس شد؛ و پژوهش هایی در این رشته آغاز شد که بیشتر از نوع پژوهش های تطبیقی تاریخی درباره وضعیت کتابخانه ها و به قول دوروتی جی. کالینگز ناظر به تحلیل منظم توسعه کتابخانه ها، عملکرد، و مسائل آنها (معمولا در کشورهای مختلف) در بستر عوامل مرتبط تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی ـ اجتماعی، فرهنگی، و سایر عوامل زمینه ای بود.

از مثال های بارز مطالعات تطبیقی در کتابداری، یکی کار پریام جِی. دانتون به نام >کتاب گزینی و منابع کتابخانه های دانشگاهی در آلمان و امریکا< (۱۹۶۳)؛ و دیگر کتاب >ابعاد کتابداری تطبیقی< (۱۹۷۳)؛ و نیز فصلی از کتاب >کتابداری تطبیقی و کتابداری بین المللی<به ویراستاری جان هاروی (۱۹۷۷) است. همچنین از جمله پژوهش های تطبیقی پایه که در عین حال پژوهشی بین المللی است، کار شاخص ریچارد کرزیس و گاستون لیتون با عنوان >کتابداری جهانی< است که با هدف بررسی وضعیت کتابخانه ها و کتابداری در پنج قاره جهان از جهات کنترل کتابشناختی؛ قوانین کتابداری؛ حمایت های مالی از کتابخانه ها، حرفه، و انجمن های کتابداری انجام و در ۱۹۸۳ منتشر شده است. از بین پژوهش های تطبیقی جدید نیز می توان >مطالعه تطبیقی نرم افزارهای اصطلاحنامه ای قابل استفاده در رایانه های شخصی< از ریتزلر (۱۹۹۰)؛ <تحصیلات تکمیلی علوم کتابداری و اطلاع رسانی در انگلستان، امریکا، هند، و ایران: بررسی تطبیقی<، از لیلا مرتضایی، (۱۳۸۰/۲۰۰۱)؛ و >مقایسه گرایش موضوعی مقالات کتابداری و اطلاع رسانی ایران در پایگاه های ایزا در سال های ۱۳۷۵ ۱۳۷۷> از احمد یوسفی نام برد.

نکته مهم دیگر که پژوهشگران باید به آن توجه کنند، رابطه ظریفی است که بین پژوهش تطبیقی و مقوله ارزشیابی وجود دارد: به این معنا که معمولا مقایسه متضمن ارزشیابی است و بیشتر پژوهش های تطبیقی ماهیت هنجاری دارند یعنی با هدف تبیین و تفسیر هنجارها و ارزش ها انجام می شوند و حاصلشان استانداردها و معیارهای سنجش پدیدارهاست، و چون پدیدارهای مورد مطالعه در این رشته معمولا پدیدارهای غیرمادی است، ضرورت دارد در طراحی پژوهش های تطبیقی، از روش شناسی پژوهش های کیفی و امکانات آن بیشتر بهره گیری شود.



مآخذ:
۱) پاول، رونالد ار. روش های اساسی پژوهش برای کتابداران. ترجمه نجلا حریری. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، مرکز انتشارات علمی، ۱۳۷۹؛
۲) رهادوست، بهار. "علم گرایی و پوزیتیویسم در کتابداری و اطلاع رسانی". جهان کتاب، ۵ (شهریور ۱۳۸۳): ۶ ۷؛ ۳) کریشن کومار. روش های پژوهش در کتابداری و اطلاع رسانی. ترجمه فاطمه رهادوست و فریبرز خسروی. تهران: کتابخانه ملی ایران، ۱۳۷۴؛

"۴)Comparative Study: Descriptive Comparison, Normative Comparison". [On line]. Available: http://www۲. uetoiah.fi/projects/mdi/۱۷۲.htm. [۲۸ July, ۲۰۰۴];
۵) Danton, J. Periam. Book Selection & Collections: A Comparison of German & American University Libraries. New York: Colombia University, ۱۹۶۳;
۶) Idem. "Differences of Comparative & International Library Science". In Comparative & International Library Science. Edited by John F. Harvey. Metuchen, N. J.: Scarecrow, ۱۹۷۷, PP. ۳ ۱۴۴;
۷) Calhoon, Craig. Dictionary of Social Science. S. V. "Comparative Study";
۸) Ghorra Gobin, Cynthia. "The Comparative Social Science Approach: Outline for a Debate on Methods & Objectives Based on ۳ MOST Projects Carried out by International Networks of Researchers". [On line]. Available: http://www.unesco.org/ most/ghorraen.htm. [۸ July. ۲۰۰۴];
۹) Shores, Louis. "Comparative Librarianship: A Theoretical Approach". In Comparative & International Librarianship: Essays on Themes & Problems. Edited by Miles M.Jackson. Westport, Connt.: Greenwood, ۱۹۷۰, PP. ۳ ۲۴;
۱۰) Vidich, Arthur J., Lyman, Sanford M."Qualitative Methods: Their History in Sociology & Anthropology". In Handbook of Qualitative Research. Edited by Norman K. Denzin and Yvonna. S. Lincoln. London: Sage Publications, ۲۰۰۰, PP. ۳۷ ۸۴

منبع: aftabir