[Zohreh Gholami]

راه و رسم امر به معروف و نهی از منکر

بسياري از مشکلات خانواده‌ها در زندگي ريشه در عدم شناخت آن‌ها نسبت به خوبي و نيکي در مقابل گناه و بدي دارد. از آنجا که خانواده اولين محيطي است که منشِ فرزندان در آن شکل مي‌گيرد، و والدين اولين مربياني هستند که قادرند فرزندان خويش را با صفات نيکو آشنا سازند، و با رفتار خويش آن‌ها را در ترک گناهان ياري دهند. اين نوشتار قصد بيان اثرات مثبت امر به معروف و نهي از منکر در خانواده به استناد قرآن و روايات را دارد.


امر به معروف و نهي از منکر در قرآن
گاهي زن و مرد فکر مي‌کنند نيازهاي اعضاي خانواده منحصر در خوراک، پوشاک، يا جايي براي زندگي است، و از نيازهاي ديگرشان غافل هستند. بعضي وقت‌ها تشخيص خوبي‌ها از بدي‌ها مشکل است و شناساندن اين دو مفهوم، براي فرزندان برعهده‌ي والدين است. تغذيه‌ي روح و به کار گرفتن اصول تعليم و تربيت صحيح، مهم‌تر از سلامتي بدن است.


در سوره‌ي تحريم، آيه 6 چنين مي‌خوانيم:
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِيکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عليها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ».
در اين آيه شريفه خداوند توجه انسان را به خود و خانواده‌اش جلب مي‌نمايد و تأکيد مي‌کند که نه تنها مسئول نگهداري خويشتن از گناه است، بلکه سزاوار است خانواده‌اش را نيز از ارتکاب گناه نجات دهد، چرا که اگر آن‌ها را به حال خود رها کند خواه ناخواه به سوي آتش دوزخ پيش ميروند وظيفه والدين است که آن‌ها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ کنند.

فردي از امام‌صادق (ع) پرسيد: چگونه زن و فرزند را از آتش دوزخ حفظ کنم؟ ايشان فرمود: آن‌ها را امرکن به آنچه که خدا امرکرده، و نهي‌کن از آنچه خدا نهي کرده، اگر اطاعتت کردند که تو ايشان را حفظ کرده‌اي، و به وظيفه‌ات عمل نموده‌اي، و اگر نافرماني‌ کردند خودشان گنهکارند، تو آنچه را بر عهده داشته‌اي ادا کرده‌اي. (کافي، ج 5، ص 62 ).

به عنوان نمونه يکي از راه‌هاي نجات اعضاي خانواده سفارش عملي به نمازي است که خود باعث جلوگيري از ارتکاب گناه است. در بخشي از سوره طه آيه 132 چنين مي‌خوانيم: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ علي‌ها...».
و خانواده خود را به نماز دستور ده و خود نيز بر انجام آن شکيبا و پر استقامت باش. چرا که اين نماز براي تو و خاندانت ماية پاکي و صفاي قلب و تقويت روح و دوام ياد خداست.

شايسته است در اين سفارش والدين در خواندن نماز بر فرزندان خويش سبقت بگيرند، تا فرزندان لذت ياد الهي را در زندگي پدر و مادر تجربه کنند. بعضي از والدين در امر به معروف و نهي از منکر چنان سخت‌گيري مي‌کنند به قولي به مرگ مي‌گيرند که به تب راضي شود. بدون اين که طرف مقابل را از نظر فکري آماده سازند مي‌گويند: اين کار را انجام بده چون من مي‌گويم، يا فلان عمل را ترک کن و انجام نده چون ما آن را انجام نمي‌دهيم. اين راه درست امر به نيکي و جلوگيري از کار ناشايست نيست، که دليل انجام نيکي يا ترک گناهي منحصر در فرمان والدين باشد.

سنت الهي تبيين شده در قرآن به گونه ديگري است: اين که براي امر به کاري فقط به فرمان‌دادن اکتفا نمي‌کند بلکه به بيان فايده آن براي انسان نيز مي‌پردازد. در سوره احزاب، آيه 59 چنين مي‌خوانيم:
«يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذلِکَ أَدْني أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ».
بگو: جلبابها [روسري‌هاي بلند] خود را بر خويش فرو افکنند. اين کار براي اين که شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است و اگر تاکنون خطا و کوتاهي از آن‌ها سر زده توبه کنند.

در اين توصيه هدف شارع مقدس اين است که زنان مسلمان در پوشيدن حجاب سهل انگار و بي‌اعتنا نباشند، و در عين داشتن حجاب آن چنان بي‌پروا نباشند که غالبا قسمت‌هايي از بدن‌هاي آنان نمايان شود و اين کار، توجه افراد هرزه را به آن‌ها جلب مي‌کند. جالب اينکه خداوند در اين آيه شريفه براي جلوگيري از ارتکاب گناه تنها به نهي اکتفا نمي‌کند، بلکه به بيان ضررهاي آن گناه براي فرد نيز مي‌پردازد.

در بخشي از سوره حجرات آيه 12 نيز چنين مي‌خوانيم: «وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ يَأْکُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ».

خداوند براي حفظ آبرو و امنيت رواني در خانواده‌ها، انسان‌هاي مؤمن را از غيبت و بدگويي پشت يکديگر نهي مي‌کند. سپس براي اين که قبح و زشتي اين عمل را کاملا مجسم کند آن را در ضمن يک مثال گويا ريخته، مي‌گويد: آيا کسي از شما دوست دارد که گوشت برادر مردة خود را بخورد!؟ به يقين همه شما از اين امر کراهت داريد.

آري آبروي برادر مسلمان همچون گوشت تن اوست، و ريختن اين آبرو به وسيله غيبت و افشاي اسرار پنهاني همچون خوردن گوشت تنش. اين به خاطر آن است که «غيبت» در غياب افراد صورت مي‌گيرد، که همچون مردگان قادر به دفاع از خويشتن نيستند؛ و اين ناجوان‌مردانه‌ترين ستمي است که ممکن است انسان در ارتباط با برادر خود روا دارد.

در بسياري از آيات قرآن براي تشويق انسان‌ها به انجام کاري نيک و ترک گناه، به پاداش برخي از کارهاي نيک و جزاي گناهان اشاره شده است. خوب است والدين نيز از اين کتاب گرانسنگ الهي الگو گرفته و براي کارهاي نيک فرزندان پاداشي متناسب با عمل او درنظر بگيرند. البته اين اعمال پاداش هم نبايد به افراط کشيده شود که در اين صورت فرزند شرطي شده و با قطع جايزه حتي عمل واجبي چون نماز را نيز ترک مي‌کند.


شرايط امر كننده به معروف
گاهي بعضي والدين بدون آشنايي از شرايطي که بايد در ارتباط با امر به نيکي يا جلوگيري از ارتکاب گناه فراهم نمود، دست به امر و نهي فرزندان مي‌زنند؛ و با يک برخورد اشتباه براي هميشه فرزند خويش را از دين و آموزه‌هاي ديني زده مي‌کنند.

امام صادق(ع) در اين باره فرموده است: همانا کسي ميتواند امر به معروف و نهي از منکر کند که در او سه خصلت باشد: به آنچه امر مي‌کند خودش عمل کند، و از آنچه نهي مي‌کند خودش دوري جويد، و در آنچه امر يا نهي مي‌کند اعتدال را رعايت نمايد، و در آنچه امر يا نهي مي‌کند نرمي نشان دهد. (خصال، ج1، ص 171)

نکته ظريفي که در اين بيان گهربار نهفته است چگونگي عمل والدين است که تأثير فراواني در فرزندان دارد. پدري که به فرزند خويش سفارش مي‌کند اگر فلاني زنگ زد بگو من نيستم، نمي‌تواند فرزندش را از گفتن دروغ نهي‌کند. چرا که نهي‌زباني را با عمل خويش باطل نموده است. به قول معرف «رطب خورده کي منع رطب کند؟». يا مثلاً والديني که نسبت به نماز سهل‌انگار هستند و نماز خويش را به آخر وقت تأخير مي‌اندازند شايستگي سفارش به فرزند خويش براي خواندن نماز اول وقت را ندارند. چرا که اين امر در فرزند تأثيرگذار نيست. چنانچه قرآن نيز يهودياني را از سفارش ديگران نسبت به کاري که خودشان انجام نمي‌دادند سرزنش نموده است.

نکته ديگر ملايمت و رعايت اعتدال در امر به معروف و نهي از منکر از جانب والدين است. مادر مهرباني را مي‌شناسم که در کودکي ناهار را آماده مي‌نمود سفره را پهن مي‌کرد و جانمازش را باز مي‌کرد و قبل از خواندن نماز فرزندان کوچکش را بين خوردن ناهار و خواندن نماز، مخيّر مي‌نمود، و خودش به خواندن نماز مي‌ايستاد. بعد مدتي فرزندان کنار مادرشان ايستاده و شروع به خواندن نماز مي‌کردند. آن‌ها از کودکي با رفتار مادرشان به اهميت نماز اول وقت پي برده بودند و در سال‌هاي بعد عمل مادر را عاشقانه تکرار مي‌کردند.


مراتب امر به معروف و نهي از منکر
گاهي بعضي از والدين به قدري عجول هستند که فکر مي‌کنند به محض فرمان به انجام يا ترک کاري فرزند بايد فوري عمل نمايد. در غير اين صورت متأسفانه خرج ماهانه قطع مي‌شود، يا ميزان ابراز محبت کم مي‌شود، و يا حتي برخورد لفظي و يا تنبيه بدني براي فرزند خطاکار از جانب والدين درنظر گرفته مي‌شود. امام علي (ع) فرمود: آداب و رسوم زمان خودتان را با زور و فشار به فرزندان خويش تحميل نکنيد، زيرا آنان براي زماني غير از زمان شما آفريده شده اند. (شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 20، ص 267).

فرزند به امنيت عاطفي در خانواده نيازمند است، و اگر درخانه آن را نيافت بيرون خانه به جستجوي آن مي‌رود، و با مشکلات بيشتري در زندگي روبه‌رو خواهد شد. تنبيه بدني نيز اثر نامطلوبي بر روح و روان فرزندان دارد، و جبران اين آسيب روحي به ساليان دراز نياز است.

مردي حضور حضرت ابالحسن(ع) از فرزند خود شکايت کرد. حضرت فرمود: فرزندت را نزن، و براي ادب کردنش، از او قهر کن، ولي مواظب باش، قهرت طول نکشد، و هرچه زودتر آشتي کن. (بحارالانوار، ج 23، ص 114).

گاهي والدين در تربيت ديني، فرزند خويش را رها ساخته و هنگامي‌که از نظر اخلاقي و روحي شکل گرفت به تربيت ديني او اقدام مي‌کنند. به طور مثال فرزند خويش را بدون آمادگي روحي به خواندن نماز يا به رعايت حجاب وادار مي‌کنند. اين رفتار از جانب والدين مانند اين است که از فرزندي که هنوز سال اول دبستان را طي نکرده توقع حل مسائل رياضي در سطح دانشگاه را داشته باشيم. در صورتي‌که عملکرد بزرگان دين به گونه‌اي ديگر است. امام باقر(ع) در بياني شيوا درباره مراحل امر به نماز از جانب والدين را در سنين مختلف فرزندان فرموده است: در سه سالگي کلمه توحيد (لا اله الّا اللَّه) را به طفل بياموزند، در چهار سالگي (محمد رسول اللَّه) را به او ياد بدهند، در پنج سالگي رويش را به قبله متوجه کنند، و به او بگويند که سر به سجده بگذارد. در شش سالگي کامل رکوع و سجده صحيح را به او بياموزند، در هفت سالگي به طفل مي‌گويند: دست و رويت را بشوي و نماز بگذار. (مکارم الاخلاق، ص 115).

همان‌گونه که امر به نيکي‌ها در خوشبختي افراد خانواده مؤثر است نهي از زشتي‌هاي گناه نيز در سعادت آن‌ها تأثيرگذار است، به طوري که اگر نباشد موجب آسيب جدي خانواده مي‌شود. چنانچه مادري تخم مرغ دزدي فرزندش را مي‌ديد اما نسبت به آن عکس‌العملي نشان نمي‌داد و فرزندش را از اين کار نهي نمي‌کرد. کم‌کم در اثر بي‌توجهي مادر، او به شتر دزد تبديل شد، و جان خود و آبروي مادرش را به باد داد.

پيامبر اکرم(ص) در مورد مراحل جلوگيري از گناه فرمود: اگر کسي از شما منکري را ديد، بايد آن را با دست خويش دگرگون سازد، اگر نتوانست، پس به زبان خويش، پس اگر باز هم نتوانست با دل خويش، و آن کم‌ترين [درجه] ايمان است. (پيام پيامبر، ص 351).

بر اين اساس هريک از اعضاء خانواده شايسته است نسبت به کار زشت طرف مقابل از خود عکس العمل نشان دهند. بدين صورت که ابتدا درقلب خويش از کار او ناراضي باشند،که اگر کسي به انجام گناه از ديگري راضي باشد در گناه او شريک است. سپس اين نارضايتي را در چهره نمايان سازد. اگر طرف مقابل باز به کار زشت خود ادامه داد او را از اثرات سوء آن آگاه سازد. پس اگر با زبان از ارتکاب گناه جلوگيري شد نيازي به تنبيه نيست. بنابراين در سفارش به نيکي‌ها و جلوگيري از گناهان در خانواده، اگر جنبه عاطفي آن رعايت شود و فرزند بداند که والدين او را با تمام خوبي‌ها و کاستي‌ها دوست دارند، و از محبت آن‌ها لبريز شود، با آگاهي از شادي والدين از عمل نيک خويش و ناراحتي آن‌ها از عمل زشت خود، سعي مي‌کند با روي‌آوردن به نيکي آن‌ها را خشنود سازد. اگر در خانواده امر به معروف و نهي از منکر به صورت اصولي اجرا شود و پدر و مادر علاوه برشناخت نيکي و زشتي در عمل خود فرزندان را به نيکي سوق دهند و از گناه جلوگيري نمايند فرزندان را در طي مراحل کمال ياري مي‌دهند.