[Zohreh Gholami]

دهانه‌هاي آتشفشاني روی ماه چگونه به وجود آمده اند؟

اين که دهانه‌هاي آتشفشاني چگونه روي ماه به وجود آمدند هنوز نيز ذهن بسياري از ستاره‌شناسان را به خود مشغول کرده است. حتي امروزه بعد از مسافرت‌هاي مختلف به ماه، هنوز پاسخ آن نامشخص است. دو نظرية اساسي در اين رابطه وجود دارد که عبارت است از:
1. دهانه‌هاي آتشفشان در اثر برخورد شهاب سنگ‌ها با سطح ماه به وجود آمده‌اند.
2. نوعي فعاليت‌هاي آتشفشاني در سطح خود ماه دليل به وجود آمدن اين دهانه‌ها است.

طرفداران هر يک از اين نظريه‌ها به قدر کافي دلايل و شواهد براي اثبات آن دارند. در سال‌هاي اخير مشخص شده است که سيّاره مريخ نيز پوشيده از اين دهانه‌ها است. مشاهدات راداري نيز نشان از وجود اين دهانه‌ها روي سطح زهره دارند. آيا مي‌توان گفت که دهانه‌هاي آتشفشاني روي کرات ديگر نيز به همان صورت سطح ماه به وجود آمده‌اند؟

زمين نيز داراي دهانه‌هاي آتشفشاني است امّا تعداد آنها در مقايسه با ماه انگشت شمار است. در صحراي آريزونا در آمريکا، دهانه «بارينجر» وجود دارد که 1300 متر قطر و 200 متر عمق دارد. تصوّر مي‌شود که اين دهانه حدود 50 هزار سال قبل به وسيلة يک شهاب سنگ به وجود آمد. (شهاب سنگ، مجموعه‌اي از مواد صخره‌اي يا آهني است که مسير حرکتش در فضا نامشخص است و ممکن است با زمين، ماه يا کرات ديگر برخورد کند). نمونه‌هاي ديگري از دهانه‌هاي آتشفشاني ايجاد شده توسط شهاب سنگ‌ها روي زمين وجود دارد. امّا هيچ کدام از آنها به نظر نمي‌رسد که خيلي بزرگ باشند. همچنين دهانه‌هايي در ايسلند و‌هاوايي وجود دارند. نوع ديگري از اين دهانه‌ها، دهانه‌هاي مخروطي يا آتشفشان‌هاي خاموش هستند. اين دهانه‌ها معمولاً در اثر نيروهاي داخلي زمين که مواد داغ را به سمت سطح زمين حرکت مي‌دهند به شکل گنبدي شکل ايجاد مي‌شوند. با گذشت زمان و سرد شدن مواد زير پوسته، مرکز اين گنبدها فروکش مي‌کند و دهانه‌اي از خود به جاي مي‌گذارد. بعضي از اين دهانه‌ها ممکن است خيلي بزرگ باشند.

اکنون به نظر مي‌رسد که احتمالاً دهانه‌هاي موجود در سطح ماه، هم از نوع شهاب سنگ باشند و هم از نوع آتشفشاني و مخروطي. امّا ما هنوز مطمئن نيستيم که بيشترين تعداد دهانه‌ها در اثر کدام يک از اين موارد به وجود آمده‌اند. گروهي از ستاره‌شناسان معتقد هستند که شهاب سنگ‌ها عامل اصلي بوده‌اند. ولي همه با اين نظر موافق نيستند. در اطراف دهانه‌ها، آثاري از مواد سفيد که به اطراف پراکنده شده‌اند، وجود دارد که مي‌تواند گوياي اين برخورد باشد. از طرف ديگر، بر اساس اين نظريه نمي‌توان نبود دشت‌هاي تاريک در طرف ديگر ماه را توضيح داد. بدون شک به زودي پاسخ معلوم خواهد شد.