[Zohreh Gholami]

نیاز به کتابداران موضوعی در کتابخانه های دانشگاهی


رشد سریع اطلاعات و تکنولوژی ،همراه با ازدیاد منابع اطلاعاتی حاصل از آموزش عالی، افزایش تعداد دانشجویان و چارچوب های اقتصادی و مدیریتی، چالش های وسیع تری را پیش روی کتابداران حرفه ای قرار داده است. امروزه اطلاعات رامی توان بر روی محمل های مختلف از جمله کتاب های الکترونیکی، لوح های فشرده، مجلات الکترونیکی و بانکهای اطلاعاتی و همچنین شکل سنتی محمل اطلاعات یعنی کاغذ یافت. این مقاله به بررسی ارتباط میان کتابداران موضوعی با چالش های فوق الذکر در کتابخانه های دانشگاهی می پردازد. در میان نقش های کتابداران، از کتابداران موضوعی انتظار می رود در نقش های ذیل ایفای نقش کنند: رابط میان کاربران و اساتید، مجموعه گستری، انتخاب منابع الکترونیکی، مدیریت پورتال های دیجیتالی و آموزش کاربران. همچنین این مقاله به بحث در مورد مزایای به کارگیری کتابداران موضوعی در کتابخانه های دانشگاهی، عمده مشکلات به کارگیری آنان و ارائه عمده راهکارهای پیشنهادی در زمینه حل مشکلات موجود می پردازد.


● مقدمه
رشد روز افزون اطلاعات و تکنولوژی ارتباطات، همراه با ازدیاد منابع اطلاعاتی حاصل ازگسترش سیستم آموزش عالی، افزایش تعداد دانشجویان و اصول وچارچوب های جدید اقتصادی و مدیریتی، کتابداران را به مروروتجدید نظر بر وظایف کتا بداران موضوعی واداشته است.

دریک کتابخانه دانشگاهی، وظایف و مسولیتهای کتابداران موضوعی بازتابی از زمینه موضوعی و ساختار دانشگاه است. کتابدار موضوعی نقطه تماس میان کتابخانه و دانشکده است وهمین امر، نیاز به آگاهی همه جانبه از نیازهای کاربران و کسب اطمینان از برقراری تعادل مجموعه وتناسب آن با علایق کاربران را برای کتابداران، با اهمیت تر نموده است. برای مثال به منظور اطمینان از وجود تعادل و تناسب مجموعه، مجموعه سازی منابع کتابخانه ای بایستی توسط تیمی ازکتابداران متخصص موضوعی با پیش زمینه های متفاوت انجام گیرد. به گفته بیکر^[۳] و اسمیت^[۴] در برخی کتابخانه های انگلستان، حتی وجین کتاب ها توسط کتابداران موضوعی صورت می گیرد. براساس نظر مارتین^[۵]، مهمترین مشکل کتابداران موضوعی اغلب ضعف در تعریف شغل آنها و عدم وضوح مشخصات آن است.

به طور کلی، اهداف کتابداران موضوعی عبارتند از:
▪ توسعه، حفظ و نگهداری مجموعه های موضوعی در کتابخانه
▪ ایجاد آموزش موضوع محور در کتابخانه برای دانشجویان
▪ ایجاد و ارتقای خدمات مرجع و اطلاع رسانی برای همه کاربران کتابخانه
▪ توسعه ارتباط مستقیم و موثر میان کتابخانه و بخشهای مختلف دانشگاه در زمینه همه خدمات کتابخانه
▪ ایجاد روابط مناسب در درون وربیرون کتابخانه

این مقاله تلاش می کند نقش کتابداران موضوعی را درعصر اطلاعات وفن آوری ارتباطات که در آن انتظارات کاربران نیز روز به روز در حال افزایش است مورد بحث قرار دهد.


● تعریف کتابدار موضوعی
هامفری ^[۶]، کتابدار موضوعی را این گونه تعریف می کند: عضوی از کارمندان کتابخانه که به منظور توسعه یک یا چند جنبه از خدمات فنی و یا خدمات مرجع در زمینه موضوعی خاصی در کتابخانه منصوب شده است این شخص گرچه ممکن است قبلاً درحوزه موضوعی مربوط تجربیاتی داشته باشد و یا در آن حوزه موضوعی، دارای درجه پژوهشی باشد ولی داشتن مدرک تحصیلی در آن موضوع خاص در زمان شروع به کارالزامی نیست. دانتون ^[۷] کتابدار موضوعی را کتابداری می داند که دارای درجه کارشناسی ارشد ویا دکتری دریک زمینه مضوعی خاص باشد. به گفته اسمیت ^[۸] کتابدار موضوعی، کتابداری است که در سازماندهی کتاب شناختی دریک شاخه از دانش دارای تخصص باشد و ازاین تخصص خود به منظور ارائه خدمات چند گانه مورد نیاز کاربران کتابخانه استفاده می کند این خدمات در کتابخانه های دانشگاهی / تحقیقاتی شامل دو یا چند مورد ازموارد زیر است:

▪ مجموعه گستری
▪ کمک در استفاده حدا کثری ازمجموعه
▪ تاثیر گذاری برکنترل کتابشناختی مجموعه

به منظور ارائه صحیح این خدمات، کتابدار موضوعی می بایست دارای دانشی جامع وعمیق از نیازهای همه کاربران کتابخانه، سازماندهی کتاب شناختی و مسائل ومشکلات حوزه موضوعی مربوط و درک دقیق از عملکرد کتابخانه، محدودیت ها وامکانات ویژه آن باشد.

براساس موارد ذکرشده وبه عنوان پیشنهاد این مقاله، واژه های کتابدار موضوعی یا متخصص موضوعی می توانند به جای یکدیگر و مترادف باهم، به کتابداری حرفه ای که دارای دانش موضوعی ویا تجربه کاری درحوزه موضوعی خاص باشد اطلاق شود درواقع آنچه مهم است، تجربه کاری مرتبط است ونه عنوان. اساس تجربیات نیز، داشتن دانش عمیق درحوزه موضوعی و فراگیری اصول استفاده از کتابخانه و سازماندهی آن است.


● عنوانی برای کتابداران موضوعی
بسیاری ازموسسات بخصوص در بریتانیا، عناوین و اسامی مختلفی برای کتابداران موضوعی برمی شمارند. از جمله این اسامی عبارتند از:
کتابداران دانشکده ای، کتابداران دانشگاهی، مشاوران موضوعی ، مسئولان پشتیبان موضوعی^[۹]، متخصصان موضوعی، کتابداران رابط^[۱۰]، کتابداران ارتباطی ^[۱۱]، کتا بداران اطلاعاتی، متخصصان اطلاع رسانی و یا کتابداران موضوعی. براساس نظر مارتین ^[۱۲] اکثر کتابداران در بریتانیا ترجیح می دهند با عنوان " کتابدار رابط" و یا "کتابدارموضوعی" شناخته شوند. آنها متعقدند که متخصص موضوعی کسی است که دارای دانش تخصصی جامع ومدرک تحصیلی خاص در رشته ای خاص باشد در صورتی که کتابدارموضوعی، به مفهوم کتابدار حرفه ای است که موضوع خاصی را دنبال می کند.
به گفته مارتین درکتابخانه دانشگاه بوستوانا ^(۱۳) [UBL]، واژه کتابدار رابط مترادف با واژه کتابدار موضوعی به کار برده می شود.


● مرور متون
استفاده از کتابداران موضوعی در حرفه کتابداری، پدیده جدیدی نیست واین امر به ویژه در کتابخانه های انگلستان و برخی دیگر از کشورها، امری عادی و متداول است. متون مختلف نیز مملو از مباحثی است که موید بکارگیری کتابداران موضوعی در کتابخانه ها به منظور فراهم نمودن خدمات روزافزون به کاربران می باشد. اوگانا ^[۱۴] وجود فا صله ای میان کتابداران مرجع و محققان را در آفریقا گوشزد میکند و حرکت به سمت رویکرد موضوعی درکتابخانه ها را جهت حذف این فاصله پیشنهاد می دهد .برای ازبین بردن این شکاف ،نیازی به تقسیم فیزکی فضا و مجموعه کتابخانه ورویه های موجود نیست بلکه این امر با بکارگیری حداقل چند کتابدارمرجع که هریک درزمینه موضوعی مورد نیاز کتابخانه متخصص هستند امکان پذیر است.

در این صورت هریک از این کتابداران به عنوان پلی میان کتابخانه و اساتید آن رشته ، ایفای نقش می کنند. براساس نظر وی، از آنجا که کتابدران موضوعی، متبحر ومتخصص درحوزه موضوعی خاص، آشنا با واژگان و اصطلاحات علمی آن حوزه و آشنا با متون مربوطه هستند، می توانند متون مورد نیاز و خدمات آگاهی رسانی جاری موثر در زمینه موضوعی مربوطه را جهت تامین رضایت اساتید به آنها ارائه دهند. اوگانا معتقداست بااین روش شکاف مذکور قابل پوشش است. ادلابو ^[۱۵] نیز از ایده بکارگیری کتابداران موضوعی حمایت می کند.

او معتقد است هنگامی که کتابداران موضوعی به کارگرفته شوند، آنها نه تنها امور اصلی کتابخانه دانشگاهی را به عهده خواهند گرفت بلکه به ایجاد همکاریهای همه جانبه درکتابخانه نیز کمک خواهند کرد وی متعقد است کتابداران موضوعی می توانند مسئولیت تخصص کتابشناختی و همکاری در تحقیقات و برنامه های آموزشی و پژوهشی را ازطریق مجموعه گستری درکتابخانه به عهده گیرند، آنها می توانند نقش عمده ای در برقراری تعامل میان همکاران هئیت علمی در زمینه های آموزش ، تحقیقات و خدمات عمومی ایفا نمایند.

با این وجود حضور کتابداران موضوعی در کتابخانه های دانشگاهی همیشه منتقدان خاص خود را هم داشته است: پین فیلد ^[۱۶] به نقل از ریچاد هسلتاین ^[۱۷] افول نظام کتابداران موضوعی (یا متخصصان موضوعی)را در کتابخانه های دانشگاهی انگلستان وسایر کشورها به عنوان بخشی ازفرایند همگرایی و تقارب خدمات آموزشی در دانشگاه پیش بینی کرد . پیش بینی وی برپایه برتری کتابداران عملیاتی نسبت به متخصصان موضوعی صورت گرفته بود. دیکینسون ^[۱۸] نیز ادعای وی را مورد تایید قرار داده است . رودول ^[۱۹] نسبت به موفقیت کتابداران موضوعی در حرفه کتابداری به دلیل آینده نامعلوم آنها درنتیجه نیاز نامشخص کتابخانه ها به مجموعه متعادل و منابع روبه کاهش آنها ابراز تردید نمود . فوریه ^[۲۰] وضعیت فعلی توسعه تکنولوژیکی که در آن کاربران نهایی اطلاعات می توانند نیاز خود به متخصصان اطلاع رسانی یا کتابداران موضوعی را به آسانی برآورده سازند مورد بحث قرار می دهد.

برخی دیگر از افراد موافق حضور کتابداران موضوعی در کتابخانه هستند لیکن مشکلاتی را نیز برای این حضور ذکر میکنند برای مثال لاو^[۲۱] مشکلاتی را در حوزه مدیریت مجموعه خا طر نشان می کند به گفته وی کتابداران موضوعی معمولاً تمایل به علایق شخصی خود دارند وعبارتی مانند "دانشکده من" ،ویا "موضوع من" نشانگر گرایش آنها به علایق فردی به جای نگاه همه جانبه به کل مجموعه کتابخانه است. علیرغم این دیدگاهها اکثر کتابخانه های دانشگاهی در انگلستان و سایرکشورها هنوز کتابداران موضوعی را به کار می گیرند وکمترین تغییری درآنها ایجاد نشده است.

درسوئد تعدادی ازکتابخانه ها ساختار ترکیبی راحفظ کرده اند یعنی در آنها بخشهای موضوع محور با بخش مرکزی عملکرد محور برای مجموعه سازی، فهرست نویسی و...... در کنار یکدیگر به کار مشغولند. کتابخانه های دانشگاهی استکهلم قدمی فراتر برداشته واساس ساختار خود رابر اساس موضوع تقسیم کرده ونه تنها خدمات خودرا انجام می دهند بلکه امور داخلی مربوطه به منابع جدید رانیز انجام می دهند.


● نقش های کتابداران موضوعی
براساس نظر مارتین [۲۲] نقشهای کتابداران موضوعی درسازمان کتابخانه وحوزه هایی که از آنها انتظار انجام وظایف غیرموضوعی می رود بسیارمتنوع است این نقشها از سازمانی به سازمان دیگر متفاوت است عمده ترین نقشهای ووظایف کتابداران موضوعی عبارتند از:

▪ مجموعه گستری
کتابداران موضوعی بایستی خود را در وظایفی که به نحوی با گسترش مجموعه کتابخانه مرتبط است درگیر نموده ومشارکت داشته باشد این وظایف شامل تعیین، تنظیم و هماهنگی سیاستهای انتخاب منابع، نگهداری و وجین مجموعه، ارزیابی نیاز کاربران(نیاز سنجی)، مطالعات میزان استفاده از مجموعه و ارزیابی مجموعه می شود.
مجموعه گستری در هر سازمان به منزله قلب کتابداری موضوعی است.کتابداران موضوعی به خوبی به جایگاه ویژه مجموعه کتابخانه و انتخاب منابع مورد نیاز کتابخانه به منظور حمایت از اهداف آموزشی، یادگیری و تحقیقی دانشکده ها و بخشهای مختلف واقفند. برای ساختن مجموعه ای متعادل ومتناسب، همکاری کتابداران موضوعی و اساتید دانشگاه در انتخاب منابع الزامی است. وظیفه کارکنان آموزشی، حفظ حیات مجموعه مرتبط با حیطه موضوعی خود وپرکردن شکافهای موجوداست آنها با ارائه لیست منابع هسته ومنابع درسی مورد نیاز، به توسعه صحیح مجموعه موضوعی کمک کرده و بدینوسیله با کتابداران موضوعی همکاری می کنند. با تغییرات سریع محیطهای اطلاعاتی روزآمد نگاه داشتن کاربران با منابع اطلاعاتی جدید، نیازی ضروری و روزافزون است و کتابداران موضوعی بهترین موقعیت را برای تعقیب و پیگیری عوامل موثر بر استفاده مفید گروههای مختلف کاربران، از کتابخانه دارا هستند آنها می توانند با پیشنهاد منابع جدید و همچنین پیشنهاد کاربرد منابع در فعالیتهای آموزشی و تحقیقاتی موثر باشند این امر با انجام مطالعات موردی گسترده یا ارائه منابع آزمایشی برای استفاده کارکنان آموزشی و یا حضور کتابداران موضوعی در حوزه های جدید در فرآیند آموزش و پژوهش امکان پذیر است.

▪ نقش درخدمات مرجع
به طور کلی مجموعه گستری (مجموعه سازی) ، خدمات مرجع و راهنمایی در حوزه های موضوعی خاص به کتابداران موضوعی اختصاص دارد وظیفه ایجاد ارتباط میان متخصصان موضوعی خارج از سازمان و ایجاد ارتباطات درون سازمانی نیز به عهده کتابداران موضوعی است. کتابداران موضوعی عامل اصلی فراهم آوری خدمات مرجع تخصصی برای دانشجویان واساتید دانشگاه در حوزه موضوعی خاص آنها هستند و در زمینه تشخیص نیازهای اطلاعاتی کاربران نیز ماهر و متخصص هستند. ارتباط آنها با بخشهای مختلف، آگاهی آنان را از اطلاعات مرتبط و تحقیقات رو به رشد وگسترده افزایش می دهد. وظیفه ارزیابی این اطلاعات وتعیین چگونگی تکمیل مجموعه کتابخانه با این اطلاعات وتحویل آنها به کاربران نیز به عهده این کتابداران است. به منظور ایجاد مجموعه ای مناسب آنها بایستی فعالانه به جستجوی اطلاعات ذخیره شده در هر محلی مبادرت ورزند. همچنین کتابداران می توانند با فراهم آوری واژه های کنترل شده به منظور توصیف مناسب منابع، به فهرستنویسان درفرآیند فهرست نویسی یاری رسانند.

▪ نقش به عنوان رابط
کتابداران موضوعی به عنوان رابط در ارتقای ارتباطات درون بخشی، ایفای نقش می کنند این نقش نشانه ای است از همکاری و هماهنگی و مساعدت میان کتابداران موضوعی و اساتید دانشگاه به منظور افزایش فعالیتهای آموزشی علمی وتحقیقاتی. مهمترین هدف این نقش توسعه وگسترش ارتباطات مستقیم و موثر میان کتابخانه و بخشهای مختلف دانشگاه در زمینه خدمات کتابخانه و همچنین فراهم آوردن ارتباطات درونی و بیرونی کتابخانه می باشد. آگاهی و شناخت اساتید از کتابداران نیز عموماً بر اساس همکاری در انجمنها و تعاملات میان آنها شکل می گیرد. بر اساس نظر پارکر ^[۲۳] و جکسون ^[۲۴] نقش ارتباطی کتابداران به ویژه در دنیای یادگیری مستقل و منبع مدار، که دانشجویان به انجام کار و استفاده وسیع از منابع آموزشی به صورت مستقل تشویق می شوند، بسیارمهم و قابل توجه است درچنین نظامهایی آگاهی کتابداران از علایق ونیازهای دانشجویان به منظور تهیه منابع و خدمات مورد نیاز آنها ضروری می باشد.

▪ کنترل و ارزیابی
لازم است کتابداران موضوعی پیشرفتهای همه جانبه حوزه موضوعی خود را به دقت مورد کنترل و ارزیابی قرار داده و اساتید مربوطه را از این پیشرفتها مطلع سازند. آنها نه تنها بایستی از فرصت خود برای تمرکز بر پیشرفتها استفاده کنند بلکه باید به توسعه مهارت ها و تخصص موضوعی خود نیز مبادرت ورزند.

▪ آموزش کاربران
آموزش کاربران به مفهوم معرفی تسهیلات، خدمات و شیوه های استفاده از کتابخانه به دانشجویان و اعضای هیئت علمی جدید سازمان است. این آموزش می تواند در قالب سخنرانی مقدماتی ، تورهای آموزشی و راهنمایی و آموزشهای کتابشناختی رسمی باشد چنین برنامه هایی به منظور آموزش مهارتهای سواد اطلاعاتی پایه طراحی میشوند. سواد اطلاعاتی موضوعی چالشی و مهم در آموزش عالی است چنانچه آموزش آن توسط کتابداران موضوعی ارائه شود باعث تحریک وجلب علایق دانشجویان و اساتید به استفاده از منابع کتابخانه خواهد شد چنین آموزشهایی حرکتی روبه رشد به سوی آموزشها و یادگیریهای منبع مدار که در آن فرصت توسعه مهارتهای تحقیق و پژوهش ویادگیری مستقل فراهم می آید امکانپذیر می سازد این آموزشها به وسلیه کتابداران موضوعی انجام می گیرد چرا که آنها دارای دانشی عمیق درمورد متون و منابع حوزه موضوعی مربوطه می باشند وچون با گروه کوچکی از دانشجویان در حوزه موضوعی خود کارمی کنند می توانند مهارتهای سواد اطلاعاتی را به صورت موثری آموزش دهند که این امر موجبات افزایش استفاده از منابع کتابخانه توسط اساتید و دانشجویان را فراهم می آورد .



● نقش درمحیط ICT (تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات)
توسعه درزمینه کامپیوتر، میکروالکترونیک و تکنولوژیهای ارتباطی محیط کتابخانه و اطلاع رسانی را تغییر داده است شکل قالب اطلاعات در کتابخانه های سنتی انتشارات چاپی و سیستم دستی بوده است ولی با دسترسی کاربران نهایی به خدمات اینترنت محور، تغییر و حرکت از اطلاعات چاپی به سمت اطلاعات دیجیتالی موجود از طریق اینترنت، امکانپذیر شده است. این تکنولوژیهای جدید نه تنها وسعت انتشاراتی که کتابخانه ها ملزم به فراهم آوری آنها برای کاربران خود هستند را افزایش داده بلکه بر سرعت خدمات نیز افزوده است. نقش کتابداران موضوعی در محیط تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در دو زمینه اصلی حائز اهمیت است:
۱) انتخاب منابع الکترونیکی
۲) مدیریت پروژهای دیجیتالی

الف) انتخاب منابع الکترونیکی
ارتباط با کاربران و همکاران فنی و متخصص هنگام انتخاب منابع الکترونیکی ضروری است. اطلاعات درمعرض انقلاب وتغییرات سریعی قراردارد در حال حاضر اطلاعات در قالبها و محملهای مختلفی عرضه می شوند از جمله : کتابهای الکترونیکی، لوحهای فشرده مغناطیسی، نشریات الکترونیکی و پایگاههای اطلاعاتی. کتابداران موضوعی دردرجه اول مسئولیت اصلی انتخاب اینگونه منابع ودردرجه بعد مسئولیت خرید آنها را به عهده دارند. انتخاب منابع الکترونیکی در راستای سیاستهای کلی انتخاب منابع کتابخانه است لیکن انتخاب این منابع، علاوه بر ملاکهای کلی، توجه به ملاک هایی مانند شکل ظاهری، محتوا، رابط کاربری، شیوه دسترسی، مجوز استفاده، اعتبار و سندیت و سایر ملزومات فنی و تکنیکی رانیز اجتناب ناپذیر می سازد.

ب) پروژه های دیجیتالی
حوزه دیگری که کتابداران موضوعی می توانند در آن نقش اساسی ایفا کنند توسعه پروژه های دیجیتالی به ویژه تصمیمات راجع به محتوا، موضوع و نیازهای کاربران است. وندراک ^[۲۵] شرح می دهد که چگونه متخصصان موضوعی، با جستجو، شناسایی، انتخاب، دیجیتال سازی، توصیف، فراهم آوری محتوا، طراحی رابط کاربر و توزیع، چرخه زندگی دیجیتالی را ارزشمند می نمایند. به نظر وی مهارتهای گسترده ای که موفقیت آنها را به عنوان انتخابگر تضمین می کند، آنها را در مسیر ایجاد کتابخانه های دیجیتالی با سودمندی های چند جانبه برای کاربران نهایی نیز تجهیز میکند.

براساس نظر پین فیلد ^[۲۶] کتابداران موضوعی درایفای نقششان به عنوان میانجی یا واسط بین کاربران کتابخانه و کارکنان فنی می توانند از کتابداران و کارکنان با مهارتها و استعدادهای متفاوت از گروههای آموزشی متفاوت برای شکل دادن سیتمهای موثر وکار آمد استفاده نمایند. فلدمن ^[۲۷] با بیان مثالی از دانشگاه ایالتی کلورادو، خاطرنشان می کند که کتابخانه های موفق کتابخانه هایی هستند که از نمایندگان بخشهای مختلف در سازماندهی تیمشان استفاده کنند براساس نظر بیلی ^[۲۸] کتابداران مرجع چشم و گوش کتابخانه هستند، آنها هستند که میدانند چگونه می توان به کاربر کمک کرد، آنها را را مطلع نمود، متقاعد کرد و آموزش داد. برای یک موسسه، حضور یک کتابدار موضوعی در طراحی، اجرا و عملیات کتابخانه جهت موفقیت درنیل به اهداف ضروری است.


● آموزش مهارت های اطلاع یابی
آموزش مهارتهای اطلاع یابی به طورروزافزون یکی از نقش های اساسی کتابداران موضوعی شده است این نقش شامل آموزش مهارت های پژوهشی به علاوه آموزش سواد اطلاعاتی است. نقش کتابداران موضوعی به عنوان آموزش دهنده به تدریج اهمیت خاصی پیدا کرده است. علاوه برآموزش دستورالعمهای کتابشناختی به دانشجویان، کتابداران موضوعی می توانند شیوه جستجوی اطلاعات با ارزش و مفید از اینترنت و شیوه استفاده از موتورهای جستجو، راهنما های موضوعی و دروازه های موضوعی را آموزش دهند. این آموزشها دانشجویان را درجهت جستجوی اطلاعات مورد نیاز برای انجام تکالیف درسی و پروژه های تحقیقاتی خود به صورت مستقل یاری می رساند. حضور کتابداران در نقش آموزشی در دانشگاهها جایگاه کتابخانه ها را ارتقا می بخشد. این امر به ویژه هنگام ارائه راهکارهای نوآورانه وابتکاری دراستفاده ازمنابع الکترونیکی جلوه بیشتری می نماید.لیکن هنوز دربرخی از دانشگاهها این توانمندی کتابداران موضوعی درک نشده و بهایی برای آن قائل نیستند.


● روش های جدید پاسخ به پرسش
کتابداران موضوعی می تواند به جای شیوه های سنتی پاسخ به پرسش از پست الکترونیکی و فهرستهای پستی استفاده کنند و بدینوسیله آنها می توانند برای پرسش های میز مرجع، فایل پشتیبان ^[۲۹] تخصصی فراهم نمایند.
بخش اطلاعات الکترونیکی کتابخانه Knust برای کاربران خود جهت نوشتن مقالات، تکالیف درسی و کلاسی و پروژه های تحقیقاتی، جستجوهای الکترونیکی انجام می دهد و اطلاعات مرتبط بازیابی شده توسط پست الکترونیکی برای دانشجویان ومدرسین ارسال می شود.


● مزایای کتابداران موضوعی
۱) کتابداران موضوعی بهترین وبیشترین ارتباط را میان کتابخانه و اساتید دانشگاه برقرارمیکنند وبراین اساس جریان دائمی ایده و نظرات میان کتابداران و مدرسین برقراراست. بدین ترتیب مشکلات و مسائل اساتید به منظور ارائه راه حلهای موثر ومناسب به کتابخانه ها ارائه می شود ضمن اینکه مشکلات کتابخانه ها نیز توسط اساتید مورد توجه قرارمی گیرد با این توصیف این ارتباطات می تواند متقابلاً سودمند ومفید واقع شود.

۲) منطقی ترین رویکرد در زمینه مجموعه گستری، رویکرد موضوعی است وکتابداران موضوعی در راه رسیدن به این هدف موثرترین نقش را به عنوان انتخابگر در کتابخانه ها به عهده دارند چراکه آنها هم دارای دانش موضوعی هستند هم دارای مهارتهای کتابشناختی می باشند. جنبه مهم دیگر مجموعه گستری تجدید نظر وبازبینی مجموعه است تصمیماتی درمورد اینکه کدامیک از کتابها می بایست صحافی شوند، درمورد کدامیک بایستی ویرایش جدید جایگزین شود و کدامیک بایستی از مجموعه خارج شده وکنار گذاشته شود وکتابداران موضوعی درمورد تجدید نظر و ارزیابی مجموعه، دربهترین جایگاه تصمیم گیری موثرقراردارند.

۳) کتابداران تخصصی معمولاً بخش عمده ای از وقت خود را صرف امور روزمره ای می کنندکه حتی توسط غیر متخصصان نیز قابل انجام است. کتا بداران موضوعی تسهیل گر استفاده موثر از کارکنان متخصص و زمینه ساز افزایش میزان استفاده ازتخصص کارکنان می باشند.

۴) کتابداران موضوعی بهترین ارائه دهندگان خدمات مفید مرجع و کتابشناختی هستند چرا که آنها آگاهترین افراد نسبت به علایق تحقیقاتی اعضای دانشکده بوده و می توانند براساس نیازافراد مختلف بهترین خدمات رابه آنان ارائه دهند. موثرترین کمکهای کتابشناختی حتی به کتابداران آموزشی و تحقیقاتی دانشگاه می تواند توسط کتابداران موضوعی آشنا با حوزه موضوعی آنها ارائه شود ودرمقابل، بیشترین میزان رضایت آنها هم درنتیجه بهره مندی ازهمین نوع خدمات قابل حصول است .

۵) کتابداران موضوعی بنابر جایگاه اشتغال خود درکتابخانه، ملزم به ارائه بیشترین خدمات و جلب رضایت مراجعان هستند و بنابراین شغل خود را درمسیر توسعه و پیشرفت دائمی و دانش خود را در مسیر گسترش و نیاز به استفاده خلاقانه از آن می بینند. تامین رضایت مراجعان نیز هنگامی توسط کتابداران موضوعی قابل حصول است که آنها قادر به برآوردن نیازهای علمی کاربران کتابخانه باشند.


● مشکلات

۱) استخدام
یکی از جدی ترین مشکلات، استخدام کارکنان مفید با زمینه موضوعی مرتبط و تجربه کاری مفید در بخش موضوعی مورد نظر است. هماهنگی و سازگاری کارکنان استخدام شده با قابلیتهای مورد نظر در حوزه های موضوعی مانند پزشکی، مهندسی و علوم محض مشکل است و معمولا این حوزه های موضوعی به کتابداران بدون تخصص و قابلیت سپرده می شود. این امر باعث اتلاف بسیار وقت کتابداران، جهت آشنایی با متون و کتابشناسی های موضوع مربوطه خواهد شد. لذا لازم است در الگوی استخدام کتابداران متخصص در کتابخانه های دانشگاهی، تجدید نظر صورت گرفته و فارغ التحصیلان با پیش زمینه های موضوعی مورد نیاز به عنوان کتابدار موضوعی مورد آموزش قرار گرفته و استخدام شوند.

۲) تعریف محدود از شغل
مشکل عمده دیگر کتابداری موضوعی، عدم وجود تعریفی دقیق از شغل، مشخصات آن و اجرای نامناسب آن است. چنین نارسایی در تعریف، تصویری نامناسب از کل مفهوم کتابداری موضوعی به نمایش می گذارد و آن را امری گران، بی فایده و بی حاصل جلوه می دهد. خطر این تصویر غلط، سهولت نادیده گرفتن کل مفهوم کتابداری موضوعی است که منجر به چشم پوشی از آن خواهد شد. بنابراین نظارت بر این امر و داشتن تعریف دقیق از شغل کتابداری موضوعی، حضور کتابداران و اجرای نقش موثر آنها در کتابخانه ها را تضمین خواهد کرد.

۳) عدم وجود برنامه های آموزش ضمن خدمت
یکی دیگرازمشکلات کتابداران موضوعی عدم وجود برنامه ها ی آموزش ضمن خدمت پس از آموزشهای تخصصی است. درطول زندگی حرفه ای، گسترش تخصصها و مهارتها به صورت مداوم ومتناسب با تغییرات ساختارسازمانی ونیازهای شغلی امری الزامی است. برای کتابداران موضوعی که افرادی بامهارتهای اطلاعاتی چند گانه هستند نیاز به آموزشهای متعدد لازم است آموزشهایی مانند مدیریت تغییر به منظور پاسخ به نیازهای جدید درایفای نقش ها، مسئولیت ها وموقعیت های جدید، مهارت های ارتباطی به منظور برنامه ریزی و اولویت بندی امور حوزه گسترده و رو به رشد کاری آن ها، آموزش در زمینه شیوه های آموزش به کاربران و آموزش در زمینه شیوه استفاده و ارزیابی منابع الکترونیکی به ویژه اینترنت.


● نتیجه گیری
اطلاعات واژه کلیدی جهان امروز و فردای ما است وشرط لازم برای رویارویی با چالشهای جامعه اطلاعاتی، وجود یک نظام پیشرفته کتابخانه ای همراه با کارکنان آموزش دیده مرتبط است. به منظور ارائه خدمات با کیفت مرجع یک کتابدارمتخصص بایستی دارای دانش مفیدی درزمینه منابع کتاب شناختی مرتبط با حوزه موضوعی کاری خود اعم از منابع چاپی و الکترونیکی باشد. این امر به مفهوم دانستن مطالب بسیار درحوزه موضوعی مورد نظر نیست بلکه به مفهوم دانستن شیوه سازماندهی، ذخیره، حفظ و بازیابی اطلاعات مفید برای کاربران کتابخانه است.

مهم ترین مأموریت و وظیفه کتابخانه دانشگاهی، حمایت از فعالیت های آموزشی، علمی و تحقیقاتی جامعه استفاده کننده کتابخانه با فراهم نمودن امکان دسترسی به اطلاعات است و بهره گیری ازکتابداران موضوعی یکی از موثرترین شیوه های رسیدن به این هدف است این مورد نشانگر کاربرمداربودن همیشگی کتابخانه است. کتابداران موضوعی ایجاد کننده تعامل مثبت میان کاربران وکتابخانه هستند و آنها هستند که می توانند در مورد ارائه خدمات متناسب با نیازهای متفاوت و متغیر آنها اطمینان بخشند.آنها می توانند با ارتباط موثر با اساتید، ارتباط موثری با بخشهای وگروههای مختلف درجهت ارائه خدمات مناسب کتابخانه ای برقرارکنند. با این اوصاف کتابخانه ها بایستی به منظور ارائه خدمات با کیفیت به کاربران به طورجدی به دنبال استخدام و به کارگیری کتابداران موضوعی باشند.


● پیشنهادات

۱) کتابخانه های دانشگاهی بایستی رویکرد بخشهای موضوعی را مدنظرقراردهند وبرای شروع، حوزه های موضوعی متفاوت را متناسب با پیش زمینه علمی ودانشگاهی و علایق کتابداران موضوعی به آنان واگذارنمایند.

۲) بایستی درجهت سازماندهی دوره های آموزش ضمن خدمت برای کتابداران حرفه ای درکتابخانه های دانشگاهی درهمان محل کار ویا خارج ازآن به منظور توسعه مهارتهای ارتباطی و توانمندیهای مذاکره تلاشهای لازم صورت پذیرد.

۳) لازم است نسبت به بکارگیری فارغ التحصیلان علوم درحوزه های حرفه ای متفاوت به منظور تصحیح عدم تعادلی که به ویژه درحال حاضر درمورد فارغ التحصیلان هنر و علوم انسانی موجود است مبادرت به عمل آید.


این امر ازطرق زیر قابل انجام است:

▪ افراد نیمه حرفه ای که درکتابخانه دانشگاه کار می کنند را میتوان برای فراگیری علوم تا مقطع کارشناسی وسپس تاسطح تخصصی تشویق نمود.

▪ فارغ التحصیلان سایر رشته ها می توانند جذب این حرفه شوند و دوره های حرفه ای آن را دنبال کنند وچنانچه میسر باشد کتابخانه ها جهت تامین هزینه های تحصیلی، کمک هزینه آنها را تامین کنند.

▪ افراد با سابقه و ارشد که دارای شرایط حرفه ای بوده ودارای علایق موضوعی خاص درعلوم هستند تحت آموزش های خاص قرارگرفته و در زمینه متون علمی علوم مربوطه متبحر شوند.




پانویس:
[۱] این مقاله ترجمه مقاله ذیل است:

The Need for Subject Librarians in Ghanaian Academic Libraries, K. Agyen Gyasi. Electronic Journal of Academic and Special Librarianship. v.۹ no.۳ (Winter ۲۰۰۸)

[۲] کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی. عضو هیئت علمی مرکز آموزش عالی علمی کاربردی فرهنگ و هنر اصفهان(۱)

[۳] Baker
[۴] Smith
[۵] Martin
[۶] Humphrey
[۷] Danton
[۸] Smith
[۹] subject support officer
[۱۰] liaison librarians
[۱۱] link librarian
[۱۲] martin
[۱۳] University of Bostwana Library
[۱۴] ugonna
[۱۵] adelabu
[۱۶] pinfield
[۱۷] Richard Heseltine
[۱۸] Dickinson
[۱۹] Rodwell
[۲۰] Fourie
[۲۱] Law
[۲۲] Martin
[۲۳] Parker
[۲۴] Jackson
[۲۵] Vondracek
[۲۶] Pinfield
[۲۷] Feldman
[۲۸] Bailey
[۲۹] Back up

منابع و مآخذ:

Adelabu, A. (۱۹۷۴. Professional staff of tomorrow's future in African University Libraries: some postulates and proposals. International Library Review, ۶, ۲۹۹ ۳۰۸.
Avafia, K.E. (۱۹۸۳). Subject specialization in African university libraries. Journal of Librarianship and Information Science, ۱۵(۳), ۱۸۳ ۲۰۵. Retrieved from http://lis.sagepub.com/cgi/content/abstract/۱۵/۳/۱۸۳
Baker, D., & Smith, C. (۱۹۹۴). On being subject specialists. In D. Baker & C. Smith (Eds.), Studies for Elizabeth Fudakowska (pp. ۳۲ ۳۳). Norwich: Solen Press.
Danton, J. P. (۱۹۶۷). The subject specialist in national and university libraries, with special reference to book selection. Libri, ۱۷, ۴۷ ۵۲.
Dickinson, D. W. (۱۹۷۸). Subject specialization in academic libraries: the oracle and future dinosaurs. In R. D. Stuart & R. D. Johnson (Eds.), New Horizon for Academic Libraries; Papers presented at the ۱st National Conference of the Association of College & Research Libraries, November ۹ ۱۱, ۱۹۷۸ (p. ۴۴۳). New York: K.G. Saur.
Feldman, L. (۲۰۰۶). Subject librarians in the changing academic library. Electronic Journal of Academic and Special Librarianship, ۷(۳), ۱ ۸.
Fourie, I. (۱۹۹۹).: Should we take disintermediation seriously. The Electronic Library, ۱۷(۱), ۹ ۱۶.
Guttsman, W. L. (۱۹۷۳).: Subject specialization in academic libraries: some preliminary observations on role conflict and organizational stress. Journal of Librarianship, ۵(۱), ۱ ۸.
Hay, F. J. (۱۹۹۰). The subject specialist in the academic library: a review article. The Journal of Academic Librarianship, ۱۶(۱), ۱۱ ۱۷.
Humphreys, K. (۱۹۶۷).: The subject specialist and the national and University libraries. Libri, ۱۷(۱), ۲۹ ۴۱.
Law, D. (۱۹۹۹). The organization of collection management in academic libraries: In C. Jenkins & M. Morley (Eds.), Collection Management in Academic Libraries (۲nd ed.) (pp. ۱۵ ۳۷). Aldershot: Gower.
Martin, J. V. (۱۹۹۶). Subject specialization in British University libraries: a second survey. Journal of Librarianship and Information Science, ۲۸(۳), ۱۵۹ ۱۶۹. Retrieved from http://lis.sagepub.com/cgi/content/abstract/۲۸/۳/۱۵۹
Ogundipe, O. O. (۱۹۸۱ November). Collection development by subject specialization. Paper presented at the Nigerian Library Association Seminar on Collection Development, Enugu, Nigeria.
Parker, S. & Jackson, M. (۱۹۹۸). The importance of the subject librarian in resource based learning: some findings of the IMPEL۲ project. Education Libraries Journal, ۴۱(۲), ۲۱ ۲۶.
Pinfield, S. (۲۰۰۱). The changing role of subject librarians in academic libraries, Journal of Librarianship and Information Science, ۳۳(۱), ۳۲ ۳۸. Retrieved from http://lis.sagepub.com/cgi/content/abstract/۳۳/۱/۳۲
Qobose, E. (۲۰۰۰). Subject librarians' relations with faculty at the University of Botswana: a review of liaison activities. Journal of Southern Academic and Special Librarianship, ۱(۳). Retrieved from http://southernlibrarianship.icaap.org/content/v۰۱n۰۳/qobose_e۰۱.html
Rodwell, J. (۲۰۰۱). Dinosaur or dynamo?: The future for the subject specialist reference librarian. New Library World ۱۰۲(۱/۲), ۴۸ ۵۲.
Smith, E. R. (۱۹۷۴). Impact of the subject specialist librarian on the organization and structure of the academic research library. In E.I. Farber and R. Walling, (Eds.), Academic Library: Essays in Honor of Guy R. Lyle (pp. ۷۱ ۸۱). Metuchen, N.J.: Scarecrow Press.
Stuart, C. & Drake M. A. (۱۹۹۲).: Education and recruitment of science and engineering librarians. Science and Technology Libraries, ۱۲, ۷۹ ۸۰.
Ugonna, J. A. (۱۹۷۷).: Developing reference services for university faculties: a study of reference usage needs in a Nigerian university library", Libri, ۲۷(۴), ۳۰۵ ۳۲۵.
Vondracek, R. (۲۰۰۳).: Going beyond selection. Library Journal, ۱۲۸(۱۲), ۲۰ ۲۲.
Wise, M. (Ed.) (۱۹۹۵). Aspects of African Librarianship: a Collection of Writings. London: Mansell Publishing.
Woodhead, P. A. & Martin, J. V. (۱۹۸۲). Subject specialization in British Universities: a survey. Journal of Librarianship and Information Science, ۱۴(۲), ۹۳ ۱۰۸

منبع: آفتاب