[Amir Shahbazzadeh]

تاریخچه – گذری در بنا
سردر – بادگیرها – مسجد
ملحقات صحنهای شرقی و غربی
مدرسه علمیه- ملحقات صحن جنوب
تلفیق عملکردها-نظم هندسی-تناسبات
ترکیب حجمی-انطباق با اقلیم-فضاها
تزئینات-جایگاه تاریخی،معماری بنا

این بنا در خیابان فاضل نراقی کاشان واقع می باشد. ساختمان این مدرسه مربوط است به دوره قاجاریه که با سرمایه شخصی به نام حاج تقی خانبان طی سالهای 1250 تا 1260 قمری جهت استفاده نماز جماعت و درس و بحث داماد خود ملاّ مهدی نراقی دوم، برادر ملاّ احمد نراقی ملقب به 'آقا بزرگ' بنا شده و بدین نام معروف گردیده است. معمار این بنا شخصی به نام استاد حاج شعبان بوده است.
تمام بنا از جمله گنبد این مدرسه که جزو بزرگترین گنبد های آجری است با آجر ساخته شده و تزیینات به کار رفته در این بنا عبارت است از: کاشی کاری،آجر کاری،کتیبه های نفیس گچی و کاشی،مقرنس کاری،خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی،که نقاشی این مدرسه نوسط استاد محمدباقر قمصری صورت گرفته است. کتیبه های خطوط مسجد توسط اساتید برجسته خوشنویس کاشان من جمله: محمد ابراهیم(جدّ خاندان معارفی کاشان) ،محمد حسین (جدّ خاندان ادیب) و بسمله های طغری توسط سید صادق کاشانی نوشته شده است
در بدو ورود به مدرسه ، مقرنس گچی و نقاشی سر در و کاشی های الوان بکار رفته در طرفین درگاه و دیوارهای جلوخان و کتیبه بالای سر در ،تختگاه و ظرافتی که در ساخت درب ورودی بکار رفته جلب توجه می نماید.سپس هشتی بسیار زیبا و سقف آن که با آجرو کاشی مقرنس تزیین گردیده مورد توجّه قرار می گیریم پس ازهشتی با عبور از دو دالان مسقّف عریض ، به صحن مدرسه دست می یابیم که در میان این دو راهرو ، دو شبستان وسیع زمستانی و تابستانی در دو طبقه قرار دارد. در قسمت سر درب ، چهار بالاخانه ساخته شده است که در طرفین سر درب دو بادگیر مشاهده می شود که این بادگیرها با هدایت هوای مطبوع به شبستان تحتانی (تابستانی) و به زیرزمینی که شبستانها قرار دارد ، تابستان گرم کویر را بر ساکنان این بنا قابل تحمل و دلپذیر می سازد.
پس از ورود به محوّطه مدرسه دو صحن فوقانی و تحتانی و حجره های محل سکونت طلّاب و گنبد آجری و گلدسته های دو طرف آن خودنمایی می کند. علاوه بر این ، دو حیاط خلوت، آب انبار بزرگ،شبستان دیگری در پشت گنبد ، ساختمان مسجدی که در جنب گنبد واقع است و محراب کاشی کاری واقع در شبستان جنب گنبد که در حقیقت مجموعه ای است از هنرهای معماری :کاشی کاری ، گچ بری، کتیبه نویسی ،مقرنس کاری و نقّاشی ، از جمله متعلقات این بنای عظیم است.
در قسمت شمالی این بنا بقعه ای معروف به خواجه تاج الدّین قرار دارد. اصل این بنا مربوط به قرن ششم می باشد
تمام بنا از جمله گنبد این مدرسه که جزو بزرگترین گنبد های آجری است با آجر ساخته شده و تزیینات به کار رفته در این بنا عبارت است از: کاشی کاری،آجر کاری،کتیبه های نفیس گچی و کاشی،مقرنس کاری،خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی،که نقاشی این مدرسه نوسط استاد محمدباقر قمصری صورت گرفته است. کتیبه های خطوط مسجد توسط اساتید برجسته خوشنویس کاشان من جمله: محمد ابراهیم(جدّ خاندان معارفی کاشان) ،محمد حسین (جدّ خاندان ادیب) و بسمله های طغری توسط سید صادق کاشانی نوشته شده است
در بدو ورود به مدرسه ، مقرنس گچی و نقاشی سر در و کاشی های الوان بکار رفته در طرفین درگاه و دیوارهای جلوخان و کتیبه بالای سر در ،تختگاه و ظرافتی که در ساخت درب ورودی بکار رفته جلب توجه می نماید.سپس هشتی بسیار زیبا و سقف آن که با آجرو کاشی مقرنس تزیین گردیده مورد توجّه قرار می گیریم پس ازهشتی با عبور از دو دالان مسقّف عریض ، به صحن مدرسه دست می یابیم که در میان این دو راهرو ، دو شبستان وسیع زمستانی و تابستانی در دو طبقه قرار دارد. در قسمت سر درب ، چهار بالاخانه ساخته شده است که در طرفین سر درب دو بادگیر مشاهده می شود که این بادگیرها با هدایت هوای مطبوع به شبستان تحتانی (تابستانی) و به زیرزمینی که شبستانها قرار دارد ، تابستان گرم کویر را بر ساکنان این بنا قابل تحمل و دلپذیر می سازد  .
پس از ورود به محوّطه مدرسه دو صحن فوقانی و تحتانی و حجره های محل سکونت طلّاب و گنبد آجری و گلدسته های دو طرف آن خودنمایی می کند. علاوه بر این ، دو حیاط خلوت، آب انبار بزرگ،شبستان دیگری در پشت گنبد ، ساختمان مسجدی که در جنب گنبد واقع است و محراب کاشی کاری واقع در شبستان جنب گنبد که در حقیقت مجموعه ای است از هنرهای معماری :کاشی کاری ، گچ بری، کتیبه نویسی ،مقرنس کاری و نقّاشی ، از جمله متعلقات این بنای عظیم است.
در قسمت شمالی این بنا بقعه ای معروف به خواجه تاج الدّین قرار دارد. اصل این بنا مربوط به قرن ششم می باشد.
تا قرن چهارم که بنا بر منابع تاریخی موجود اولین مدارس دینی در جهان اسلام شکل گرفتندٍ ،مساجد علاوه بر مرکزیت عبادی ،محلی برای آموزش علوم دینی نیز محسوب می شدند. بعد از این تاریخ نیز مساجد همچنان محل آموزش بوده و در برخی از آنها در کنار برگزاری مراسم مختلف عبادی و ارشاد مسلمانان ،گاه حجره هایی محدود برای آموزش علوم دینی احداث می شد.از قرن پنجم مدارس به عنوان نهادهای دینی به یکی از ارکان اصلی شهر های اسلامی تبدیل شدند.
ارتباط بین دو مرکز عبادی و علمی یعنی مسجد و مدرسه در طول تاریخ اسلام به صور مختلف وجود داشته که هم از نظر علمی و معنوی و هم از بعد معماری قابل تأمل است.معمولاًٌٍُِا بسیاری از مدارس در نزدیکی مساجد بخصوص مساجد جامع احداث می شدند . در مجموعه های شهری بزرگ هر چند مدرسه و مسجد دو رکن اصلی آنها به حساب می آمدند اما معمولا این دو عملکرد در قالب دو بنای مجزا احداث می شدند . اولین نمونه های تلفیق این دو عملکرد را می توان از دوره ی قاجار مشاهده کرد. تلفیق این دو عملکرد و احداث آن در قالب یک بنا باعث شد تا معماران به ناچار با ترکیب عملکرد های مختلف دو بنا ،که گاه مشترک بودند ،تغیراتی را در برخی الگوها ی متداول و پایدار موجود معماری آنها وارد کنند که به نوعی نو آوری در طراحی فضاها و ترکیبات فضایی انجامید.
تاریخچه
مسجد – مدرسه ی آقا بزرگ کاشان توسط حاج محمد تقی مشهور به خانیان برای امام دامادش ملا مهدی نراقی ملقب به آقا بزرگ احداث شده است.این بنا به نام های حاج محمد تقی، آقا بزرگی و نراقی مشهور است. ملا مهدی نراقی یکی از پنج پسر ملا مهدی نراقی کاشانی، بزرگ خاندان نراقی بود. از آنجا که پیش از ولادت او پدرش ملا مهدی جهان را بدرود گفت، به نام پدر معروف شد و به نام آقای کوچک نامیده می شد. وی از علمای بزرگ زمان خود بود. درمان حیاط او وقتی محمد شاه قاجار از سفر اصفهان به کاشان آمد، در پی حوادثی که در این شهر پیش آمد و منجر به فرمان مجازات عده ای توسط شاه شد، محمد شاه که به خانه ملا مهدی نراقی وارد شده بود هم به منظور احترام و هم دل جویی، وی را به آقا بزرگ ملقب کرد. تاریخ دقیق آغاز ساختمان بنا بر آنچه از روی کتیبه سردرد میتوان یافت به سال ۱۲۴۸ق. بوده اتی. اما جزئیات برخی تزیینات و بنای محراب و تخمهای فرعی آن، آنچنان که از سایر کتیبه ها بر می آید گویا تا سال۱۲۶۴ق. ادامه داشته است. ساختمان بنا در روزگار پادشاهی محمد شاه قاجار آغاز شد و در سال های نخستین سلطنت ناصرالدین شاه به پایان رسید. خیالها پیش از احداث این بنا در محل این مسجد و مدرسه، مسجدی وجود داشته
که در حادثه زلزله بخش زیادی ار آن تخریب شده بود. محل مسجد قدیمی به صورت مسجد زمستان نشین بازسازی شده و حبشی از بنای فعلی است.
گذری در بنا
یکی از مشخص ترین ویژگی های این بنا تعدد عملکردهاست که به نحو مطلوبی در سطح زمینی که به نسبت عملکردهای موجود وسعت کافی ندارد و از نظر تناسبات نیز مطلوب نیست، جای داده شده اند. عملکردهای موجود در مدارس علمیه عمدتا محدود و مشخص است و حتی در مدارس بزرگ که عمدتا توسط حکام ساخته می شد از حد عملکردهای سنتی فراتر نمی رفت اما در این بنا علاوه بر ترکیب دو عملکرد مدرسه و مسجد با توجه به مخدودیت مکان، همه فضاهای متنوع و مورد نیاز مدرسه و فضاهایی بیشتر از سایر مدارس پیشبینی و احداث شده است.
تعدد و تنوع عملکرد، گذر از سادگی به پیچیدگی را در این بعد از ویژگی های بنا نشان می دهد. گذری که با توجه دقیق به نحوه طراحی بنا به در نظر گرفتن محدویت زمین می توان به دشواری کار طراح پی برد. اقدام به این حرکت خود نوعی تلاش برای بیرون آمدن از محدودیت های طراحی سنتی بناهای عمومی چون مدارس و مساحد تا آن زمان است که در عین تنوع های موجود در طرح به راحتی از قالب های موجود خارج نمی شدند.
سردر
بنای سردر که به صورت بنایی مجزا و خاث طراحی شده است خاطره سردر باغ های سنتی ایران را به ذهن می آورد. معمولا سردر مدارس علمیه حتی به توجه به ارتفاع بیشتر کاملا در دل بنای حوزه جای گرفته و به صورت بنای مجزا طراحی نمی شود.
سردر ورودی از طریق جبهه شمالی به خارج راه دارد و مشتمل است بر سردر ورودی، درچوبی و کنده کاری شده و سکوهای سنگی در دوطرف. در سه ضلع سردر ورودی و درست در ارتفاع بالای در چوبی کتیبه ای کاشی با قصیده ای از حسرت که نام سراینده است نصب شده و بالای این کتیبه قطعه سنگی از مرمر حجاری شده حاوی فرمانی از محمد شاه در معاف داشتن قصابان و دباغان از تکالیف دیوان وجود دارد.
بنای سردر شامل دو طبقه است. در طبقه همکف بعد از ورودی اصلی بنا، محوطه نسبتا وسیع هشتی در محور اصلی قرار دارد. اتاق خادم و پله ای برای طبقه پایین در دو طرف هشتی واقع شده اند. در دو طرف فضایی که تصویری اولیه از مسجد و مدرسه را می دهد، دو راهرو نسبتا طولانی به شیبی محدود در انتها که به علت اخلاف سطح موجود بین فضای بیرونی صحن که در واقع سقف حجره های مدرسه است.
در مسیر راهرو طولانی با شیب موجود درگاه هایی باز شده تا با چند پله راه ورود به سقفی که در واقع صحن شمالی مسجد است، باشند. صحنی که خود سقف نیم طبقه مدرسه علمیه است و مسجد زمستانی بنا. از جبهه شمالی که سردر در آن واقع است، بنا به صورت چهار طبقه در می آید که دو طبقه متعلق به سردر است و در طبقه زیرین به صورت دونیم طبقه است، نیم طبقه بالا به صورت مسجد زمستانی و نیم طبقه پایین فضایی که در تابستان به عنوان مدرسه استفاده می شود. طبقه بالای سردر شامل چهار اتاق است که از دو طرف به وسیله درگاه هایی باز است از یک طرف با منظر زیبای مسجد و از طرف دیگر با خارح بنا ارتباط تصویری ایجاد می کند. از داخل بنای سردر راه پله ای برای ورود به این بخش موجود نیست و باید از پله های پشت بام برای رسیدن به آن استفاده کرد
بادگیرها
دو بادگیر در دوطرف و کمی جلوتر از بنای سردر با ارتفاع و ابعادی متناسب بر جلوه و زیبایی بنا افزوده اند. از بادگیرها توسط کانالهایی هوای خشک به مدرسه تابستانی رسانده می شود. بادگیرها در عین حالت ایستادگی و وقاری کهایجاد کرده اند، تناسب و تعادل بین دو بخش حجمی متفاوت بنا یعنی سردر و مسحد را نیز کامل می کنند
مسجد
بخش مسجد بنا با سایر مساحد موجود تفاوتهایی دارد. بنا بر سنت معمول مساجد در ایران، شبستان اصلی و گنبدخانه معمولا در چهار جبهه یا حداقل سه جبهه بسته هستند، به خصوص جهت محراب حتما بسته و بدون در و پنجره ساخته می شده است اما در این بنا بر خلاف مساجد موجود، در ابتدا بخش گنبدخانه در فصول گرم و تابستان های داغ منطقه کویری می شد اما بعد از احداث بنا به شیوه گفته شده در سمت غرب آن شبستان وسیعی بنا شد که به وسیله سه درگاه بزرگ با پنجره چوبی سبک به محوطه گنبدخانه راه دارد و از این شبستان به عنوان فضای اصلی مسجد استفاده می شد. مسجد شامل گنبدخانه ای است با مقصود وسیع مربع که روی هشت پایه ضخیم و جرزهای قطور قرار دارد. گنبد دو پوسته آجری به صورت گسسته میان تهی است و در اطراف آن روی گوشواره های ایوان مرتفع جلو گنبد، دو گلدسته با پوششی از کاشی معرق ساخته شده است. آنچه در تناسبات این بخش جلب توجه می کند، ارتفاع زیاد آن است. به خصوص ارتفاع زیاد گنبد آن که با توجه به گلدسته کوتاه و باریک بسیاد جلب توجه می کند. گنبد حدود ۶ متر از گلدسته بلندتر است.
محراب مسجد در زاویه جنوبی گنبد با تزیینات مقرنس و گچ کاری و کتیبه ای که تاریخ احداث به سال ۱۲۶۴ درآن آمده است، در محلی واقع شده که در معماری مساجد چندان متداول نیست. از آنجاکه جبهه جنوبی مسجد باز است، قرارگیری محراب که جهت جنوب غربی دارد در دیوار غربی دور از انتظار نیست. در آغاز جبهه غربی مانند سه جبهه دیگر باز بوده و تنها دهانه بسته آن همین دهانه ای بود که محراب درآن احداث شده است. اما در شبستانی که در بخش غربی بنا احداث شده نیز همچنان محل محراب در منتهی الیه گوشه جنوب غربی و در جهت قبله اصلی قرار گرفته است.
گفته می شود بنابر حدیثی در صورت مخیر بودن در جماعت، قرار گرفتن در سمت راست امام جماعت، اولی تر است؛ بدین لحاظ محراب بخصوص در بخش شبستان در این قسمت قرار گرفته است. نکته دیگر این است که با وجود محراب در این بخش درهنگام جماعت حداکثر استفاده از فضا می شود. چراکه اگر محراب در محور وسط آنگونه که سنت است قرار می گرفت، بخش وسیعی از شبستان در قسمت جنوب غربی در هنگام جماعت خالی می ماند؛ و این تصمیم به منظور بهترین استفاده از فضا بوده است. در بخش جنوبی شبستان زمستانی فضاهایی وجود دارد که کاربری های اولیه آن برای نگارنده روشن نیست، اما هم اکنون به صورت وضو خانه و انبار مورد استفاده قرار می گیرد. لازم به ذکر است که از این شبستان زمستانی به دلیل بسته بودن فضا به عنوان شبستان اصلی مسجد استفاده می شود
ملحقات صحن شرقی ،صحن غربی و آرامگاه خاندان نراقی
صحن شرقی و غربی مسجد که در واقع سقف حجره های مدرسه است،راهروهای وسیعی را می مانند که در دو طرف خود ،بنای سردر و بنای مسجد را دارند با غرفه هایی که نما سازی شده اند و ایوانچه های کوچکی را بوجود آورده اند. در چهار زاویه ی این راهرو ،پله هایی برای ورود به طبقه ی تحتانی و حجره های مدرسه وجود دارد.
در وسط غرفه های شرقی صحن مقبره ای است که محدوده ی آن تا حدی خارج از محوطه ی مسجد و مدرسه اما به صحن متصل است. روی کاشی های بالای صفه با خط نستعلیق عبارت « آرامگاه ابدی خاندان نراقی » نقش بسته است. در میان درگاه های صفه بر لوحه ای از سنگ مرمر ًاسامی افرادی از خاندان نراقی که در این مقبره مدفون هستند،آمده است.
مدرسه علمیه
مدرسه ی علمیه در طبقاط تحتانی اطراف صحن که به صورت گودال باغچه است قرار دارد و دارای دوازده حجره در سه طرف است. یک مدرس بزرگ بادو راهروی جنبی که راه ورود به حجره ها را نیز ممکن می سازد در جبهه ی جنوبی قرلر دارد. حجره ها طراحی خاص خود را دارند.هر حجره چند تاقچه و یک صندوقخانه دارد. راه ورود به حجره ها از طریق راهروی کناری است .
در جبهه ی جنوبی ،شبستانی روی مسجد قدیمی موجود احداث شده است که با فاصله ی چند پله به صورت نیم طبقه بالاتر از صحن مدرسه قرار دارد.این بخش که هم اکنون نیز به عنوان مسجد قدیمی مورد استفاده ی فراوان دارد به وسیله ی شکستگی هایی که برای نور گیری در سقف آن ایجاد کرده اند واجد فضای روشن و مطلوبی است .در عین اینکه این نورگیرها در صحن مسجد جلوه ی خاصی بدان داده است. در قسمت تحتانی این مسجد سرداب کوچکی به صورت مدرس قرار دارد که به شکل نیم طبقه پایین صحن مدرسه واقع شده است .از بادگیرهای دو طرف سردر به وسیله ی
کانال هایی هوای خنک به این فضا می رسد. با این اوصاف،این بخش که در واقع جبهه ی شمالی بناست،در چهار طبقه احداث شده است.دو طبقه سردر و دو طبقه مدرس تابستانی و مسجد قدیمی است که در معماری سنتی چندان متداول نبوده است. • پله های ورود به مسجد در چهار گوشه صحن مسجد قرار دارد. در محل ورودی مدرسه اتاق هایی برای انبار و خادم مدرسه پیش بینی شده است.
ملحقات صحن جنوبی طبقه ی تحتانی:
هم سطح با مدرسه از یک ورودی که در گوشه ی حیاط قرار دارد به وسیله ی راهرویی طولانی به صحن دیگری می رسیم که چند کاربری دیگر دارد. در یک طرف راه به انباری دارد؛در یک طرف اتاقی که در آن چاه آبی وجود داشته و در طرف دیگر که وضوخانه که بعدا اضافه شده اند.در وسط راهرو برای ارتباط با طبقه ی بالا راه پله ی دیگری نیز وجود داشته است.اطراف صحن را با تاقنماهایی آجری زینت داده اند .در بخش جنوب غربی نیز در پی راهرویی اتاقی وجود دارد که عملکرد خاص آن بر نگارنده روشن نشد.
تلفیق برابر دو عمکرد مسجد و مدرسه
در معماری مساجد و مدارس مهمولا این دو عملکرد به صورت جدا وجود داشته اند و در صورت تداخل یکی از عملکردها که معمولا مدرسه بوده است به شکل بسیار فرعی مطرح می شده است مانند مسجد-مدرسه رحیم خان در اصفهان؛ بنای اصلی مسجد است که در اطراع صحن حجره هایی هم برای طلاب داشته است. اما در این نمونه دو عملکرد مسجد و مدرسه با اهمیتی نسبتا مساوی خودنمایی کرده اند هیچ یک دیگری را تحت الشعاع قرار نمی دهد و به این دلیل معمار امکان استفاده از ترکیب جدید به خصوص حجمی و عملکردی در بنا را به دست آورده است.
مسجد بنابر سنت به صورت کاملا جدا از هر عملکردی دیگری به خصوص مدرسه و فقط در جوار آن ساخته شده است یعنی در عین این که در طبقات قرار دارند کاملا جدا از یکدیگرند. در معماری مساجد سعی می شده است هیچ فضایی حتی حجره های مدرسه که در آن افراد زندگی روزانه را می گذراندند، ارتباط مستقیم با فضای مسجد نداشته باشد. ترکیب مسجد و مدرسه و تعدد عملکردها نیز که به نحو شایسته ای حل شده است خود وجه مشخصه دیگر این بناست.
در ترکیب دو سنت طراحی مدارس علمیه و مسجئ هرچند سعی شده اصول محترم شمرده شود اما در نهایت بنا واجد تحرک و تنوع فضایی شده است که تفاوت های عمده ای با بناهای پیش از خود دارد.
نظام هندسی بنا
در عین استفاده از نظام هندسی بناهای سنتی، در مواردی از سنت های متداول عدول شده است. مدرسه تقریبا هماهنگ با الگوی سنتی مدارس شکل گرفته است، در عین اینکه ابتکاراتی در طراحی مدارس و مسجد قدیمی و به خصوص سرداب طبقه زیرین که به عنوان مدرس نیز استفاده می شود وجود دارد. اما در بنای مسجد تفاوتهایی با مساجد سنتی دیده می شود. در ابتدا باز بودن مسجد از چهار طرف بارزترین آن است. به نظر می آید سازنده بنا به دلیلی تلاش می کند تا خود را از محدودیت های فرم و خلق فضاهای موجود آزاد سازد. در این میان اشکالاتی نیز دیده می شود. مهم تر از همه مکان قرار گیری قبله و محورد جهت قبله است که تا حدی زیر پاگذاشته شده است. در واقع آن اهمیت محوری که جهت قبله داشته تا حدی مخدوش شده است. کمی عجیب به نظر می رسد که سازنده هنرمند و آگاه بنا از این مسئله آگاه نبوده باشد. شاید محدودیت هایی باعث این تصمیم شده باشد. آنچه که در این بنا جلب توجه می کند تناسبات زمین موجود است که بسیار کشیده و نامتناسب است. دیگر این که سازنده بنا به دلیل وجود مسجد قدیمی و سعی در احیای آن محدودیت داشته است. جهت قبله مسجد اصلی در واقع به دلیل تبعیت از مسجد قدیمی به این صورت درآمده است. وجود بنای تاریخی در جبهه شرقی به نام بقعه خواجه تاح الدین که قدمتی حدود ۷۰۰ سال دارد و محدودیت گسترش بنا را درآن جهت نشان می دهد، در تصمیم گیری معمار برای محوربندی بنا بی تأثیر نبوده است
ترکیب حجمی
شاید توجه به ترکیبات و تنوع فضایی و حجمی در این بنا به بتوان مشخصه اصلی و دلیل همده خاص بودن این بنا در بین بناهای هم عصرآن دانست. ترکیب دوعملکرد، استفاده از گودال باغچه، عدم تبعیت دقیق از نظام هندسی سنتی معماری مساجد، محدود کردن ترتیبات درنمای اصلی و نمایش مصالح اصلی در همه سطوح را می توان از زمینه های این مسئله دانست. ترکیب دو عملکرد مسجد و مدرسه که هر کدام ویژگی خاص خود را دارند و بخصوص استفاده از گودال باغچه باعث شده است تا با استفاده از تنوع عملکردها به این مهم دست یابد. اسفاده از بنایی به عنوان سردر که معمولا در معماری مدارس یا مساجد چندان متداول نیست و انسان را بیاد باغهای قدیمی می اندازد، جدا بودن حجمی بنا و ایجاد سه ارتفاع متفاوت توسط سردر، رواقهای شرقی و غربی و در نهایت در گنبدخانه مسجد با ارتفاعی که بسیار بیشتر از حد انتظار است و در عین حال استفاده از دو بادگیر برای ایجاد تعادل حجمی مجموعه، همچنین استفاده از ارتفاع منفی گودال باغچه، تنوع حجمی بدیعی را بوجود آورده است
تناسبات
ا معمار این بنا با قرار دادن انسان در فضایی با تناسبات حساب شده، در ایجاد احساس آرامش معنوی دلخواه این دو عملکرد بسیار موفق بوده است. بخصوص در گودال باغچه که حیاط مدرسه علمیه است. در این بنا گودال باغچه باعث بوجود آمدن فضایی محصور برای مدرسه شده است. با ایجاد صحن مسجد در اطراف و سقف مدرسه علمیه بطوری که دیوارها با فاصله از گودال باغچه قرار گیرند، هرچند سازمده بنا از جهاتی طراحی خود را دچار مشکلاتی ساخته اما در نهایت بهترین و مناسبترین تناسبات را برای انسانی که در حیاط مدرسه علمیه ایستاده، ایجاد کرده است. طلبه ای که در این مدرسه درس می خواند در عین استفاده معنوی از جلوه های روحانی بنای مسجد، که پیش رویش قرار دارد، محیطی آرام و فضایی نیز برای مطالعه در اختیار دارد.
انطباق با اقلیم
یکی از بارزترین خصوصیات معماری ایران، هماهنگی با اقلیم و پاسخگویی به همه نیازها در این بعد است. دربنای حاضر علاوه بر اینکه ازجهات کلی فضایی، این انطباق وجود دارد، با استفاده از گودال باغچه قدمی دیگر در این راه برداشته شده است. استفاده از این عنصر در بنا علاوه بر ایجاد فضایی مناسب از نظر اقلیمی برای بنا فواید بسیار دیگری را هم دارد که ازجمله تأمین مصالح ساخت و دسترسی به آب قنات است. این حرکت هرچند در ایران سابقه داشته، اما استفاده ُبرای مدارس علمیه و بخصوص استفاده به منظور ترکیب دو عملکرد به این صورت دلنشین مشخصه بنای مسجد-مدرسه آقا بزرگ است. این مسئله امکان ایجاد تنوع حجمی مطلوبی را فراهم آورده است
انواع فضاهای باز نیمه باز و بسته
استفاده از انواع قابلیتهای فضا بصورت بسته، فضای نیمه باز و فضای باز در این بنا قابل توجه است. از این قابلیتها در جهت ایجاد فضاهای متنوع و ارائه مناظر مطلوب به بهترین وجه استفاده شده است. فضای باز در این بنا به تبعیت از معماری سنتی ایران اما با توجه ودقت بیشتری تعریف شده است . مجموعه ای از عناصر به صورت ترکیبی با تناسباتی متفاوت فضاهایی را شکل داده اند که هرچند فضای باز تلقی می شوند،اما هر گوشه آن هویت و شخصیت خاص خود را دارد.چنانچه انسان انتظار دارد که هر گوشه ای نامی برای خود داشته باشد .فضای نیمه باز در این بنا معنایی دیگر دارد فبه خصوص صحن مسجد که اصولا بر خلاف مساجد سنتی ایران به صورت نیمه باز طراحی شده است . در مجموع ،استفاده از انواع فضا ها در این مجموعه باعث غنایی شده استکه آن را از بناهای دیگر متمایز می سازد
تزئینات
یکی از مهمترین نکاتی که در این بنا جلب توجه می کند، تزئینات بناست. تقریبا همه انواع هنرهای تزئینی معماری ایران در این بنا به کمال مورد استفاده بوده است. انواع کاشیکاری، کادربندی، رسمی بندی و یزد بندی، مقرنس کاری، گچبری، نقاشی، کارهای چوبی در این بنا دیده می شود. اما استفاده محدود و ساده از این تزئینات که به صورت استفاده غالب از نمای آجری بارنگ مطبوع آن است، آرامشی عارفانه در نما و سایر بخشها بوجود آورده که بخصوص در بدو ورود هر بیننده را تحت تأثیر قرار می دهد. گنبد بزرگ و خوش تناسب بنا نیز که نمایی آجری دارد علیرغم ارتفاع زیاد آن، واجد مردم واری و تواضع خاصی است که در تعداد کمی از این گونه بناها دیده می شود. برخلاف بناهای سنتی ایران بخصوص مساجد که نماهای اصلی کاشیکاری شده و احجام را تحت تأثیر قرار می دهند، استفاده یکنواخت آجر و رنگ یکنواخت حاکم در نماهای اصلی و فرعی باعث شده تا احجام بنا خود را بهتر بنمایانند. مجموعه این عوامل بنایی را بوجود آورده که برخورد جدید ونوآورانه ای را در بنا به نمایش گذارده که نشانه هایی از تحولات زمانه خود را دارد
جایگاه تاریخی-معماری بنا
بنای مسجد-مدرسه آقا بزرگ کاشان زمانی ساخته شده که اولین نشانه های تأثیر پذیری معماری ایران از غرب مشاهده می شود. تقریباُ همزمان با این بنا، بناهایی چون عالی قاپو و کاخ گلستان با الهام از معماری غرب ساخته شده اند، همچنین گروه دیگری از بناها بخصوص مساجدی که زمان پادشاهی محمد شاه قاجار در شهرهای مختلف ساخته شده اند مانند مسجد امام تهران با الهام کامل از معماری سنتی بویژه معماری صفویه راه معماری سنتی را پیموده اند، اما بنای مورد بحث هیچ یک از این دوراه را نرفته است. در عین اینکه می توان این بنارا کاملا منطبق با شیوه معماری سنتی ایران دانست، نمی توان منکر تفاوتها و نوآوریهای گاه غیر قابل بیان آن با بناهای گذشته شد. گویی معمار این بنا هم متوجه تغییرات زمانی خود بوده و هم به ارزش های پایدار معماری گذشته این سرزمین بخوبی واقف بوده است. استفاده از اختلاف سطح و طبقات و بازی با احجام با درک تازه ای از فضا و برخوردی بی پیرایه با تزئینات، در این بنا نوید نگرشی نو و هماهنگ با زمانه نو را می داد. اما معماری ایران به راه دیگری افتاد و این بنا بعنوان معدود نمونه هایی از این دست باقی ماند. اکنون می توان در نگاه به گذشته معماری ایران به این بنا بعنوان نمونه ای که بیشتر متعلق به امروز است، نگریست .

جعبه متن

منابع و ماخذ :
سایت علمی پیشگامان متا www.meta4u.com
بخش دانلود مقاله گروه علمی پیشگامان متا www.meta4u.com/tdk
دانشنامه ویکی پدیا
سایت تحقیقاتی نقش نگار
سایت تبیان