[Zohreh Gholami]

 بیوتکنولوژى کشاورزى

علم بیوتکنولوژى یکى از علومى است که در سال هاى اخیر رشد بسیار چشمگیرى داشته و با گسترش مرزهاى دانش، باعث تحولى عظیم در عرصه هاى مختلف از جمله بخش هاى کشاورزى، پزشکى، داروسازى، صنعت و محیط زیست شده است. بیوتکنولوژى عبارت است از علم و فن استفاده از موجودات زنده با اهداف صلح دوستانه و بشردوستانه به منظور رفاه حال بشر و حفظ محیط زیست. بیوتکنولوژى کشاورزى، علمى است که از طریق تکنیک هاى DNA نوترکیب و تولیدات بیولوژیکى خاص، موجبات تولید هدفمند گیاهان و احشام را با صفات مورد نظر و مطلوب بشر فراهم مى سازد. این علم در سال هاى اخیر باعث افزایش قابل توجهى در تولید محصولات کشاورزى شده است و سودآورى قابل ملاحظه اى را براى شرکت ها و موسسات فعال در این زمینه فراهم کرده، به طورى که ارزش تولیدات جهانى گیاهان تراریخت از ۷۵ میلیون دلار در سال ۱۹۹۵ به ۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ رسیده است.

همچنین سطح زیر کشت این گونه گیاهان (گیاهان تولیدشده از طریق بیوتکنولوژى) از ۷/۱ میلیون هکتار در سال ۱۹۹۶ به ۵/۵۲ میلیون هکتار در سال ۲۰۰۱ رسیده است. همراه با توسعه این علم نوین، مقوله اى به نام کشاورزى پایدار نیز مطرح مى شود. کشاورزى پایدار سیستمى است که در آن با اعمال مدیریت صحیح در استفاده از منابع طبیعى، مى توان نیازهاى غذایى بشر را تأمین و کیفیت محیط زیست را حفظ کرد و از تخریب ذخایر طبیعى جلوگیرى به عمل آورد. در توسعه پایدار کشاورزى، کاهش فشار وارده به اراضى زیرکشت، عدم مصرف مواد شیمیایى (کود و سم)، حفظ ذخایر طبیعى و سلامت نسل حاضر و آینده، جزء مباحث اصلى است. طى گام هایى که به سمت ایجاد کشاورزى پایدار برداشته مى شود، قبل از هر چیز باید به تعادل بین تولیدمحصول و تغییرات محیطى توجه شود و سیستم زراعى را نه به منزله مجموعه یا تشکیلات مجزا و مستقل، بلکه به عنوان بخشى از کل سیستم محیط زیست بایستى تلقى کرد. اگر به جاى استفاده از کودها و سموم شیمیایى، علف کش ها، هورمون ها و... از تناوب هاى زراعى، بقایاى گیاهى، کود سبز، کودهاى آلى، مبارزه بیولوژیک با حشرات و ارقام مقاوم به تنش هاى زنده و غیرزنده، استفاده گردد، آنگاه مى توان گفت که سیستم کشاورزى پایدار، مولد، تجدیدشونده، سودآور و خودکفاست و لطمه اى به محیط زیست وارد نخواهد ساخت.

طبق یک تعریف مشابه دیگر، کشاورزى پایدار، یک سیستم پیشرفته تولید گیاه و احشام است که داراى حداقل ۵ خصوصیت باشد: اول اینکه، این سیستم، نیازهاى غذایى را به شکل کاملاً ایمن براى بشر برطرف سازد، دوم اینکه، موجبات افزایش کیفیت محیط و منابع طبیعى را فراهم سازد، سوم اینکه، باعث استفاده موثرتر از منابع تجدیدنشدنى و حفظ و کنترل بهینه چرخه هاى بیولوژیکى گردد، چهارم اینکه، حمایت اقتصادى از کشاورزان را افزایش دهد و پنجم اینکه موجب افزایش کیفیت زندگى براى کشاورزان و کلیه افراد جامعه شود. اگر ادعا کنیم سیستم هاى غذایى ما در بخش کشاورزى، غالباً در درازمدت پایدار نیستند، سخن گزافى نگفته ایم. تقاضا براى محصولات غذایى در بخش کشاورزى در قرن گذشته به دلیل رشد جهت، بیش از ۴۰۰درصد افزایش یافته است.

حال بایستى بررسى کرد که نقش بیوتکنولوژى در توسعه پایدار کشاورزى چیست؟ با توجه به روند روزافزون جمعیت دنیا و افزایش تقاضا براى غذا، دو راه جهت افزایش عملکرد در بخش کشاورزى توصیه مى شود. راه اول، توسعه اراضى قابل کشت و راه دوم افزایش عملکرد در واحد سطح است. در مورد راه حل اول لازم به ذکر است که زمین از منابع محدود در بخش کشاورزى است و توسعه این منبع تا حد مختصرى امکان پذیر است. دانشمندان عقیده دارند که در قرن آینده وسعت اراضى کشاورزى حدود ۵درصد افزایش مى یابد. از طرفى آماردانان تخمین زده اند که جمعیت دنیا تا سال ۲۰۶۰ بین ۱۰ تا ۱۶ میلیارد نفر به یک تعادل نسبى خواهد رسید، با توجه به این افزایش جمعیت، رشد پنج درصدى اراضى قابل کشت، جوابگوى نیاز غذایى این جمعیت نخواهد بود. پس راه حل دوم یعنى افزایش تولید در واحد سطح، معقول تر به نظر مى رسد. تاکنون نیز اغلب پیشرفت ها در این زمینه به دلیل افزایش عملکرد در واحد سطح بوده و تاکنون پاسخگوى افزایش جمعیت بوده است، به طورى که جمعیت جهان نسبت به سال ۱۹۶۰ تقریباً دو برابر شده، در حالى که در وسعت اراضى کشاورزى تغییر چندانى حاصل نشده است.

یکى از مهمترین راه حل هاى افزایش عملکرد در واحد سطح، به کارگیرى علم بیوتکنولوژى است. این عمل با تکنیک هاى خاص خود، کشاورزى مدرن را بیشتر و بیشتر به سمت پایدارى منابع طبیعى سوق مى دهد. به خاطر روشن تر شدن نقش باارزش بیوتکنولوژى در کشاورزى پایدار یکسرى نکات ذکر مى شود: اولى اینکه، بیوتکنولوژى دامنه وسیعى از محصولات اصلاح شده و یا جدید را تولید مى کند، دوم اینکه با تولید واریته هاى جدید گیاهان زراعى با صفاتى از قبیل مقاومت، تحمل و کیفیت بالا، راه حل جدیدى را براى پایدارى منابع طبیعى و تولید غذا ارائه مى دهد، سوم اینکه بیشتر گیاهان زراعى نوین که از طریق بیوتکنولوژى تولید شده اند در مقایسه با گیاهان سنتى، در یک قطعه زمین مشخص با نیازهاى طبیعى مشابه، محصول بیشترى تولید مى کنند، چهارم اینکه، تعدادى از این گیاهان جدید، براى مثال آنهایى که مقاوم به بیمارى یا آفت شده اند، باعث کاهش استفاده از منابع غیرقابل تجدید مى شوند و همچنین با کاهش استفاده از سموم شیمیایى، یک ابزار با ارزش جهت تولید محصولات کشاورزى پایدار هستند. علاوه بر موارد ذکر شده، تکنیک هاى مراقبت و نگهدارى گیاهان به وسیله عوامل بیوکنترلى جدید که از بیوتکنولوژى نشأت گرفته اند، موجب عملیات کشاورزى بسیار دقیق با حداقل تلفات و افزایش عملکرد مى شود. بیوتکنولوژى کشاورزى در پایدارى رشد اقتصادى و رقابت اقتصادى خصوصاً در کشورهاى توسعه یافته نقش بسیار مهمى بازى مى کند. از طرف دیگر تعداد بسیار زیادى از افراد در این بخش با مشاغل بسیار باارزش فعالیت دارند، با این تفاسیر، نمى توان تأثیر علم بیوتکنولوژى را در پایدارى اقتصادى نیز نادیده گرفت.

تأثیر عمده بیوتکنولوژى بر کشاورزى پایدار، از طریق پیشرفت هاى ژنتیکى است. سودآورى مطلوب و افزایش تولید در این زمینه، در طول ۱۰۰ سال گذشته عمدتاً به دو دلیل اصلى بوده است: یکى پیشرفت هاى ژنتیکى و دیگرى افزایش در استفاده از منابع. همانطور که ذکر شد، بسیارى از منابع در بخش کشاورزى محدود هستند، بنابراین در درازمدت استفاده عاقلانه از منابع بسیار بااهمیت است. آینده کشاورزى پایدار احتمالاً از طریق پیشرفت در علم ژنتیک امکان پذیر خواهد بود. براى مثال استفاده از هیبریدهاى پیشرفته در گیاه ذرت در دهه اخیر، سودآورى بسیار بالایى را براى آمریکاى شمالى به ارمغان آورده و آن را به قطب اصلى ذرت دنیا تبدیل کرده است.

همچنین یافته هاى نسبتاً مشابهى از طریق پیشرفت هاى ژنتیکى در مورد گندم، جو، چاودار، سویا و... به دست آمده است. اگر علم بیوتکنولوژى از طریق پیشرفت هاى ژنتیکى بتواند نیاز غذایى جمعیت دنیا را مرتفع سازد و از طرفى به حفظ منابع طبیعى کمک کند و بدین وسیله هر دو منابع حیاتى (هوا، آب و عناصر غذایى) و همچنین زیبایى محیط زیست (فضاى سبز، پارک ها، تنوع و...) حفظ گردد، آن گاه بیوتکنولوژى در راستاى پایدار کردن کشاورزى حرکت خواهد کرد، در غیر این صورت این علم به عاملى بسیار خطرناک در تخریب منابع طبیعى و اکوسیستم ها تبدیل خواهد شد. در صورت عدم استفاده صحیح از این علم، به جاى پایدار کردن کشاورزى و حفظ منابع، اثرات بسیار مضرى بر پیکره محیط زیست وارد خواهد ساخت. براى مثال، با گسترش تولید گیاهان زراعى و احشام با ظرفیت مقاومت به تنش هاى محیطى در مناطقى که براى گیاهان زراعى و دام هاى معمولى نامناسب است، با استفاده از علم بیوتکنولوژى، آسان مى شود. اگر این امر اتفاق افتد، تنوع زیستى گونه هاى گیاهى و حیوانى در اکوسیستم هاى طبیعى کاهش مى یابد. همچنین ممکن است گونه هاى تغییریافته ژنتیکى به گونه هایى خطرناک براى محیط زیست تبدیل شوند. گسترش برخى علف هاى هرز، خطر ایجاد نوترکیبى در ویروس ها و پاتوژن ها، ایجاد آلرژى براى برخى افراد، انتقال ژن ها از گونه هاى زراعى تراریخت به گونه هاى وحشى و ایجاد مسمومیت غذایى از دیگر خطرات علم بیوتکنولوژى است، که در صورت عدم استفاده صحیح، وقوع آنها اجتناب ناپذیر خواهد بود.

اگر بیوتکنولوژى (و اصلاح نباتات و ژنتیک) در کمک به استفاده موثر و بهتر از منابع، نقص داشته باشند، نگاه احتمالاً کشاورزى پایدار نخواهد بود و اندازه جمعیت دنیا به دلیل استفاده بى رویه و نادرست از منابع کاهش خواهد یافت، همچنین با تخریب زیبایى هاى طبیعى، کیفیت زندگى براى کل جمعیت دنیا کاهش مى یابد.مراقبت هاى محیطى براى پایدار کردن کشاورزى ضرورى است و اگر مدیریت صحیحى اعمال گردد، بیوتکنولوژى در افزایش یا نگهدارى منابع محیطى سهیم خواهد بود و در غیر این صورت باعث تخریب محیط خواهد شد و گام هاى بعدى باید در جهت کاهش ریسک این قضیه برداشته شود. چیزى که اغلب در زمینه کاربرد این علم نادیده گرفته مى شود، مبحث انتقال تکنولوژى است که بسیار حائز اهمیت است، به طورى که با آموزش صحیح، تک تک افراد این علم را در مناسب ترین راه و بهترین شکل براى رفع نیاز خود به کار گیرند و در این صورت مى توان انتظار داشت که بیوتکنولوژى در مسیرکشاورزى پایدار و همگام با آن باشد و بدین ترتیب ابزار و متد جدیدى را فراهم خواهد کرد تا به هر گونه افزایش تقاضا براى غذا پاسخ دهد، ضمن اینکه توجه خاصى به پایدارى محیط دارد.

جعبه متن

منبع: مقاله نت

[/size]